Βρέθηκα στη νικηφόρα ναυμαχία της Ναυπάκτου, με το βαθμό του λοχαγού του πεζικού. […] Εκείνη την ημέρα, που στάθηκε τόσο τυχερή για τη Χριστιανοσύνη, γιατί γίνηκε αφορμή να σκορπιστεί η πλάνη πούχε όλος ο κόσμος κι όλα τα έθνη, πως οι Τούρκοι ήτανε τάχα ανίκητοι στη θάλασσα, εκείνη την ημέρα -λέω- όπου συντρίφτηκε η οθωμανική έπαρση κι αλαζονεία, ανάμεσα σε τόσους και τόσους χριστιανούς που βρέθηκαν εκεί πέρα και που τους χαμογέλασε η τύχη (γιατί όσοι σκοτώθηκαν στάθηκαν πιο τυχεροί από πολλούς που έμειναν ζωντανοί και νικητές), εγώ μονάχα ήμουνα ο κακότυχος.»
Μιγκέλ ντε Θερβάντες**
Το 1570 οι Οθωμανοί υπήκοοι, του σουλτάνου Σελίμ Β΄, του επονομαζόμενου «μέθυσου», κατέλαβαν την Κύπρο, εκτός της Αμμοχώστου η οποία παρέμεινε υπό ενετική επικράτεια. Η συνοδευμένη από βιαιότητες και λεηλασίες κατάκτηση της, στις αρχές του 1571, επισημοποίησε την κυριαρχία των Οθωμανών στη Μεσόγειο και τροφοδότησε τις επεκτατικές τους διαθέσεις.
Μπροστά στον ορατό πλέον κίνδυνο ο Πάπας Πίος Ε΄ επέτυχε να γεφυρώσει τις ισπανοβενετικές αντιθέσεις και ως εκ τούτου να σχηματιστεί στις 20 Μαΐου 1571, ο «Ιερός Συνασπισμός» (Lega Santa), για να διεκδικήσει την θαλάσσια κυριαρχία της Μεσογείου από τους Οθωμανούς. Οι δυνάμεις που συμμετείχαν στη Lega Santa Ισπανία, Γερμανική Αυτοκρατορία, Παπικό Κράτος, Βενετία, Γένοβα, Ιωαννίτες Ιππότες της Μάλτας, δουκάτο της Σαβοΐας, δουκάτο του Ουρμπίνο και μεγάλο δουκάτο της Τοσκάνης, αποφάσισαν τη συγκρότηση στόλου και την αποστολή του στην ανατολική Μεσόγειο.
Στις αρχές Ιουλίου του 1571 ο Οθωμανικός στόλος με επικεφαλής τον Μουεζίν Ζαντέ Αλή Πασά και δύναμη 210 γαλέρων και 50 πλοίων συνοδείας στράφηκε προς το Ιόνιο. Τα πληρώματα έφθαναν τους 47.000 άνδρες, από τους οποίους 15.000 ήταν Έλληνες στρατολογημένοι με τη βία.
Ύστερα από την λεηλασία των Κυθήρων, οι Οθωμανοί ανασυντάχθηκαν στη Μεθώνη και κατευθύνθηκαν προς τη Ζάκυνθο, όπου πολιόρκησαν το κάστρο και άλλες οχυρές θέσεις για είκοσι περίπου ημέρες, ενώ ταυτόχρονα προέβαιναν σε λεηλασίες και εξανδραποδισμούς του πληθυσμού της υπαίθρου.
Οι στρατοσύλλεκτοι κάτοικοι του νησιού αντιστάθηκαν συνεπικουρούμενοι από τους stratioti και τους ολιγάριθμους Βενετούς, προκαλώντας με τη τόλμη και την γενναιότητα τους σοβαρές απώλειες στους επιδρομείς και επισπεύδοντας την αποχώρησή τους από το νησί. Καθοριστική για την έκβαση της απόβασης των Οθωμανών στη Ζάκυνθο ήταν μεταξύ άλλων η προσφορά των Γεωργίου Μινώτου, Αλέξανδρου Γαήτα, Ιωάννου και Αντωνίου Βούλτσου, ιερέως Νικολάου Κουτούβαλη και του γιού του Δημητρίου3.
Εντωμεταξύ η συμμαχική ναυτική δύναμη, που περιελάμβανε 210 γαλέρες, 30 ισπανικές φρεγάτες και 24 μεταφορικά σκάφη συγκεντρώθηκε στη Μεσσήνη της Σικελίας και με τις ευλογίες του Πάπα απέπλευσε στις 16 Σεπτεμβρίου 1571 με αρχιστράτηγο τον νεαρό ισπανό πρίγκιπα Don Juan τον Αυστριακό και ναύαρχους τους Βενετούς Sebastiano Venier, Agostino Barbarigo και Marco Querini, και Marcantonio Colonna και το Γενουάτη Gianandrea Doria.
Στα πληρώματα του στόλου περιλαμβάνονταν: ο κρητικός κυβερνήτης γαλέρας Μανούσος Θεοτοκόπουλος (αδελφός του ζωγράφου Δομήνικου Θεοτοκόπουλου), ο μετέπειτα συγγραφέας του «Δον Κιχώτη», ο Μιγκουέλ ντε Θερβάντες, που υπηρετούσε ως αξιωματικός στη «Μαρκησία», τη ναυαρχίδα του Αντρέα Ντόρια και έχασε το χέρι του στη ναυμαχία και, τέλος, η χορεύτρια Μαρία λα Μπαϊλαδόρα, η οποία παρόλο που δεν επιτρεπόταν στις γυναίκες να επιβιβαστούν στα πλοία του χριστιανικού στόλου μεταμφιέστηκε σε άντρα και πολέμησε με γενναιότητα στο πλευρό του αγαπημένου της.
Σοπρακόμητος της γαλέρας που εξόπλισε η Μεγαλοπρεπής κοινότητα της Ζακύνθου εκλέχτηκε ο Αντώνιος Κουτούβαλης και με ίδια μέσα εξόπλισαν πλοία και έλαβαν μέρος στη ναυμαχία ο Νικόλαος Μονδίνος, ο Μάρκος Σιγούρος και ο Νικόλαος Φωσκάρδης. Σ’ αυτούς ο Ζώης προσθέτει και τον Δημήτριο Κομούτο4. Οι ζακυνθινοί ναυμάχοι ύψωσαν σημαία με τον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, τότε προστάτη του νησιού5.
Με τη γαλέρα του Μονδίνου «Nostra Signora di Zante» που κατετάχθη στην αριστερή πτέρυγα του στόλου, πολέμησαν ο Αλέξιος, γιός του Θωμά Μοντσενίγου που είχε αναλάβει την πολιτοφυλακή στη Ζάκυνθο και οι πέντε αδελφοί Φωτεινού. Από αυτούς ο Αλέξανδρος Φωτεινός πληγώθηκε, ενώ οι τέσσερις αδελφοί του σκοτώθηκαν στη συμπλοκή της γαλέρας του Μονδίνου με τη ναυαρχίδα του Αιγυπτίου Ναυάρχου Σουλούκ6. Ο κυβερνήτης Μάρκος Σιγούρος με την γαλέρα «Guiditta di Zante» ανήκε στη δύναμη του κέντρου με επικεφαλής τον Don Juan και τον Venier. Μαζί του πολέμησε και ο γιός του Μαρίνος.
Η συνάντηση των δύο στόλων έγινε μεταξύ Κεφαλληνίας και Ζακύνθου μπροστά στα άγονα νησάκια Εχινάδες ή Curzolari, ειδικότερα τα συμπλεκόμενα πλοία κινήθηκαν ανάμεσα στο νησάκι Οξειά και το ακρωτήριο Σκρόφα. Για την «ναυμαχία της Ναυπάκτου», όπως λανθασμένα επικράτησε να λέγεται στη διεθνή ιστοριογραφία, τα ισπανικά και βενετικά αρχεία χρησιμοποιούν τις ορολογίες: Εχινάδες, Πεταλάς, Σκρόφα, Οξειά, ενώ οι Οθωμανοί χρονικογράφοι μιλούν για τα μικρά Δαρδανέλλια, την Πούντα Σκρόφα ή «ματωμένο ακρωτήρι» και τον κόλπο του Lepanto, το λιμάνι βάση των Οθωμανικών πλοίων.
Στο συμμαχικό στόλο το κέντρο κατείχε ο Don Juan, την αριστερή πτέρυγα ο Βενετός ναύαρχος Agostino Barbarigo, και τη δεξιά ο Marcantonio Colonna με τον υπόλοιπο στόλο. Ο οθωμανικός στόλος είχε στο κέντρο τα τουρκικά πλοία, αριστερά τα αλγερινά και δεξιά τα αιγυπτιακά.
Ο οθωμανικός στόλος προσπάθησε από την αρχή της ναυμαχίας να περικυκλώσει τα χριστιανικά πλοία. Όμως κατά τη διάρκεια της προσπάθειας του να παρακάμψει την αριστερή πτέρυγα του συμμαχικού στόλου, οι Ενετοί διέσπασαν τον αιγυπτιακό στόλο που κρατούσε δεξιά πτέρυγα και τον κατέστρεψαν. Στην μάχη αυτή διακρίθηκαν ιδιαίτερα τα επτανησιακά πλοία. Στο κέντρο των παρατάξεων η μάχη έφθασε γρήγορα να διεξάγεται «εκ του συστάδην», οι δύο ναυαρχίδες, του Don Juan και του τον Μουεζίν Ζαντέ Αλή Πασά, επιτέθηκαν η μία στην άλλη με τα τηλεβόλα τους, με τελικό αποτέλεσμα την κατάληψη της οθωμανικής. Στη δεξιά πτέρυγα αρχικά υπερτερούσαν τα αλγερινά πλοία και, προσπαθώντας να τα περικυκλώσουν, τα πλοία του Doria αναγκάσθηκαν ν’ ανοιχθούν στο πέλαγος, όπου απομονώθηκαν και κινδύνεψαν να καταστραφούν. Προς βοήθειά τους έσπευσαν τα εφεδρικά πλοία, ανέκοψαν τα αλγερινά και τα έτρεψαν σε άτακτη υποχώρηση.
«Φρικτόν ην το θέαμα το να βλέπη τις την θάλασσαν όλην κεκαλυμμένην εκ […] φονευθέντων, ψυχορραγούντων, ή άλλως πως τω θανάτω αντιμαχομένων. Πανιά, ιστοί, πηδάλια, σανίδες, σκάφη, θραύσματα, όπλα ποικίλα, φορέματα, κράνη, εβλέποντο να κυματίζωνται, και εκβάλλωνται υπό της θαλάσσης, εις τους αιγιαλούς Εχινάδων, Κεφαλληνίας και Ζακύνθου»7.
Σύμφωνα με τον Giovanni Pietro Contarini, που πήρε μέρος στη ναυμαχία: «Οι χριστιανοί σκλάβοι των τουρκικών πλοίων, μέσα στη σύγχυση της τρομερής σύγκρουσης, κατέστρεφαν τα κατάρτια και έκοβαν τα σχοινιά με τα ίδια τα σπαθιά που οι Τούρκοι τους είχαν δώσει».
Από τις 230 τουρκικές γαλέρες, 117 έπεσαν στα χέρια των συμμάχων ενώ οι νεκροί των Οθωμανών ξεπερνούσαν τις 20.000. Οι σύμμαχοι έχασαν 8.000 άνδρες και μόλις 20 γαλέρες. Στην εκατόμβη αυτή των ανθρώπινων ζωών, βαρύς ήταν ο φόρος που πλήρωσε το ελληνικό στοιχείο, ειδικά οι Έλληνες της Κρήτης και των Ιονίων νησιών. Οι σύγχρονοι ιστορικοί υπολογίζουν ότι το 30-40% των νεκρών πρέπει να ήταν Έλληνες, αν υπολογίσουμε τη σύνθεση των πληρωμάτων και των δύο πλευρών.
Μέρος των νεκρών της ναυμαχίας ετάφη στη Ζάκυνθο, και όπως αναφέρει ο Χιώτης, γύρω στα 1826 ανακαλύφθηκαν από εργάτες που εκτελούσαν έργα στην περιοχή του «Εσταυρωμένου» οστά, όπλα, περικεφαλαίες και εμβλήματα ισπανικά και ενετικά8.
Τα επινίκια, σύμφωνα με τον Δε Βιάζη, γιορτάστηκαν στη Ζάκυνθο. Τα πληρώματα των πλοίων που μετά την ναυμαχία άραξαν στο λιμάνι του νησιού, το Συμβούλιο της Μεγαλοπρεπούς Κοινότητος και σύσσωμος ο λαός συμμετείχε στην εορταστική δοξολογία που τελέσθηκε στο ναό του αγίου Νικολάου των Ξένων από τον Ορθόδοξο Πρωτοπαπά. Ο προνοητής (πρεβεδούρος) Paolo Contarini στο λόγο που εκφώνησε μετά το τέλος της λειτουργίας, επαίνεσε και αυτούς που υπερασπίστηκαν την Ζάκυνθο κατά τη διάρκεια της επίθεσης του Ουλουτζαλή και όσους έλαβαν μέρος στη ναυμαχία και αργότερα, μάλιστα, φρόντισε να ανταμειφτούν. Στο παλάτσο του Contarini στο κάστρο δόθηκε εορταστικό δείπνο για τους επισήμους και κατόπιν, για πρώτη φορά στους νεώτερους χρόνους, διδάχτηκαν σε ελληνικό έδαφος οι Πέρσες του Αισχύλου από ζακυνθινά αρχοντόπουλα9.
Τέλος, οι Κοινότητες των επτά νησιών αποφάσισαν παμψηφεί να συνεορτάζεται η νίκη στη ναυμαχία στις Εχινάδες νήσους, κάθε χρόνο στις 7 Οκτωβρίου, ημέρα «ότε πανηγυρίζεται η αγία Ιουστίνη».
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
* Curzolari : Εχινάδες νήσοι.
** Μιγκέλ ντε Θερβάντες (1997), Δον Κιχώτης, τόμος Α΄, Αθήνα: Γράμματα, σ. 448.
3. Σπυρίδων Δε Βιάζης (1898), Οι Ζακύνθιοι ευγενείς εν τη ιστορία. Ιστορικαί σημειώσεις Α΄. Οι Μινώτοι, Εν Ζακύνθω: Τυπογραφείον «Ο Φώσκολος» Σ. Καψοκέφαλου, σ. 14 &Σπυρίδων Δε Βιάζης (1888), «Άγνωστος σελίς της ιστορίας της Ζακύνθου», Απόλλων Πειραιώς 88, σ. 56 &Παναγιώτης Χιώτης (1863), Ιστορικά απομνημονεύματα της Νήσου Ζακύνθου, τόμος Γ΄, Κερκύρα :Εν τη Τυπογραφία της Κυβερνήσεως, σ. 114-117.
4. Λεωνίδας Ζώης (1963), Λεξικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου, τόμος Α΄, Αθήναι: εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, σ. 307.
5. Χιώτης, 1863): 122 & 125.
6. Χιώτης, 1863: 128-139.
7. Χιώτης, 1863: 128.
8. Χιώτης, 1863: 130.
9. Σπυρίδων Δε Βιάζης, «Αγώνες εν Ζακύνθω από των αρχαίων χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς», μέρος Α΄, Ολύμπια 10 (13 Ιανουαρίου 1896), σ. 76-77.
ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΑΒΟΥΡΗ