Σύσσωμη η Ζάκυνθος αγωνίστηκε και κατάφερε να σώσει από τα στρατόπεδα και τα κρεματόρια του Χίτλερ τους 275 Εβραίους της. Αυτή είναι η ιστορία τους.
Της Κατερίνας Λυμπεροπούλου
Στο συγκινητικό, όσο και ιστορικά μοναδικό θέμα της διάσωσης των Ζακυνθινών Εβραίων από τα κρεματόρια των Γερμανών κατά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο αναφέρεται το βιβλίο «Οι Ζακυνθινοί Εβραίοι κι η διάσωσή τους από τους Ναζί» (εκδόσεις Περίπλους).
Από τα τέλη του 15ου αιώνα, ίσως και νωρίτερα, μέχρι τα τέλη του 20ού ζούσαν στην Ζάκυνθο Εβραίοι και μάλιστα με έντονη παρουσία στην κοινωνική, οικονομική, πολιτιστική και πολιτική ιστορία της, αναφέρει ο συγγραφέας του, Διονύσης Βίτσος. Σύμφωνα με τον ίδιο, σύσσωμη η Ζάκυνθος αγωνίστηκε και κατάφερε να σώσει από τα στρατόπεδα και τα κρεματόρια του Χίτλερ τους 275 Εβραίους της. Κι ήταν αυτή του η αναδρομή που μας έδωσε την ευκαιρία μιας κουβέντας μαζί του.
Γιατί αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τους Εβραίους της Ζακύνθου και τη διάσωσή τους; Πόσο καιρό διήρκεσε η έρευνά σας και που απευθυνθήκατε για να ολοκληρωθεί;
Όσοι έχουμε μεγαλώσει στην Ζάκυνθο ακούγαμε για τους Εβραίους, από πολύ μικροί, από τους γονείς μας και τους συνομηλίκους τους, αφού η γενιά τους ήταν εκείνη που τους διέσωσε από τα κρεματόρια των Ναζί. Εν τούτοις όσα γνωρίζαμε για αυτό το γεγονός, τα γνωρίζαμε από δύο βιβλία που είχε γράψει ο σύζυγος της αδελφής του Μητροπολίτη Χρυσοστόμου Α’ και ήταν επόμενο να χρειάζεται έλεγχος των γραφομένων του, αφού κάποια από αυτά, είτε λόγω συγγένειας, είτε λόγω συγκινησιακού φόρτου της τότε εποχής ήταν μεροληπτικά. Επιπλέον στον διαρρεύσαντα χρόνο είχαν κατατεθεί, εδώ κι εκεί (περιοδικά, επιστολές σε εφημερίδες, δημοσιεύματα Εβραϊκών εντύπων, συνέδρια κλπ.) νεότερα στοιχεία και πληροφορίες. Τέλος στην εποχή μας ζουν ακόμη κάποιοι από εκείνους που ζούσαν και τότε και οι μαρτυρίες τους θα ήταν πολύ χρήσιμες. Έτσι αποφάσισα την γραπτή αποτύπωση όσων ξέρουμε για το θέμα από κάθε πηγή και μαρτυρία. Όπως είναι όμως προφανές, το παγκόσμιας σημασίας αυτό γεγονός της διάσωσης δεν ήταν αυτοφυές, αλλά έχει ρίζες στο ιστορικό παρελθόν της σχέσης ζακυνθινών Εβραίων και ζακυνθινών Χριστιανών, σχέση αιώνων, την οποία επίσης διερεύνησα.
Από πότε χρονολογείται η ύπαρξη Εβραίων στο νησί;
Το 1492, ο Φερδινάνδος ο Ε΄ και η Ισαβέλλα, οι μονάρχες της Ισπανίας, επιδιώκοντας τον πλήρη εκχριστιανισμό των χωρών τους —μάλλον όμως για λόγους εμπορικού ανταγωνισμού των Ισπανών με τους Εβραίους— υπέγραψαν το περίφημο διάταγμα της Αλάμπρας, διατάζοντας όλους τους Εβραίους να εγκαταλείψουν άμεσα το ισπανικό βασίλειο. Οι Εβραίοι περιπλανήθηκαν στη Γαλλία και στη Σικελία. Συνέχισαν όμως προς Ανατολάς, επειδή στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ο Σουλτάνος Βαγιαζήτ ο Β΄ διέταξε τους διοικητές των επαρχιών όχι μόνο να μην αρνηθούν την είσοδο και να μην προβάλλουν δυσκολίες στους Εβραίους φυγάδες, αντιθέτως να τους υποδεχτούν εγκάρδια. Ο λόγος της «καλοσύνης» του φαίνεται μέσα από την ίδια τη διαταγή του, στην οποία έκανε την εκτίμηση ότι οι καθολικοί μονάρχες, ο Φερδινάνδος και η Ισαβέλλα, λανθασμένα θεωρούνταν σοφοί, εφόσον εξορίζοντας τους δραστήριους, δυναμικούς και δημιουργικούς Εβραίους έκαναν πιο φτωχή την Ισπανία και πιο πλούσια την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στο διάβα τους για τις οθωμανικές κτήσεις πέρασαν από τα Ιόνια νησιά. Κάποιοι από αυτούς παρέμειναν εκεί για πάντα. Για δύο λόγους, πρώτα γιατί από τότε τα Επτάνησα ήταν προηγμένες κοινωνίες, ένα κομμάτι της Ευρώπης δηλ. γνώριμο περιβάλλον για τους εξ Ισπανία και Γαλλίας Εβραίους, και έπειτα επειδή οι Ενετοί που κατείχαν τα Επτάνησα ευνοούσαν την εγκατάσταση των Εβραίων για τους ίδιους λόγους που την ευνοούσε και ο Σουλτάνος.
Ποια η διαφορά των Εβραίων της Ζακύνθου με όσους βρέθηκαν στα άλλα Επτάνησα και στην Ελλάδα γενικότερα;
Δεν υπήρχε διαφορά στους Εβραίους, αλλά στους Χριστιανούς της Ζακύνθου από τους χριστιανούς των άλλων Επτανήσων ή της Ελλάδας. Οι Ζακυνθινοί Εβραίοι έρχονται αντιμέτωποι με το Ολοκαύτωμα κάτω από την προστατευτική για αυτούς στην κοινή γνώμη του νησιού αιγίδα των συγγραμμάτων και της διεθνούς προσπάθειας υπέρ τους του προκάτοχου του Μητροπολίτη Χρυσόστομου, δηλ. του Μητροπολίτη Ζακύνθου Διονυσίου Λάτα, που είχε φτάσει πολύ πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο σε συνέδρια στις ΗΠΑ και στην Ιαπωνία για να υπερασπισθεί τα δικαιώματά τους. Επίσης υπό την ευνοϊκή για αυτούς μελέτη για τα εναντίον των Εβραίων γεγονότα του 1891 μιας τοπικής προσωπικότητας, του Φραγκίσκου Καρρέρ , ενός προηγούμενου Καρρέρ από τον δήμαρχο Ζακυνθίων Λουκά Καρρέρ, που μαζί με τον Μητροπολίτη συνέπραξαν για τη σωτηρία των Εβραίων από το Ολοκαύτωμα, ή, τη διεξοδική μελέτη υπέρ των Εβραίων του επτανήσιου ιστορικού Σπυρίδωνος Δε Βιάζη, το σύγγραμμα του διανοούμενου Διονυσίου Δάση, την συμπαθή παρουσία τους ως ερωτικά ταλαιπωρημένοι ήρωες και ηρωίδες στα λογοτεχνικά και θεατρικά κείμενα σπουδαίων Ζακυνθινών δημιουργών πανελλήνιας ακτινοβολίας, (Αντώνιος Μάτεσις, Γρηγόριος Ξενόπουλος, Διονύσης Ρώμας, Γιάννης Τσακασιάνος κ.ά.), μέσα από τα οποία καταδικάζονται οι εναντίον τους διακρίσεις. Κυρίως όμως κάτω από τη ματιά του απλού Ζακυνθινού που έχει μάθει να βγαίνει το πρωί του αγίου Διονυσίου ή τα Χριστούγεννα από το σπίτι του, να συναντά τον Εβραίο και εκείνος να του λέει: «Χρόνια Πολλά!». Και να παρεξηγείται αν ο χριστιανός δεν του απαντούσε: «Επίσης!».
Ποια η κοινωνική θέση των Εβραίων της Ζακύνθου;
Εξαρτάται από τις εποχές. Ασκούσαν εμπόριο, άλλοτε με την Ευρώπη, άλλοτε τοπικά μικρεμπόρια, ασκούσαν το εμπόριο του χρήματος που τότε το έλεγαν τοκογλυφία και σήμερα τραπεζικό σύστημα, ήταν τεχνίτες πχ ράφτες ή κατασκευαστές σκευών από λαμαρίνα. Την εποχή του Ολοκαυτώματος πάντως ήταν όλοι τους φτωχοί, σε αντίθεση με Εβραίους άλλων περιοχών όπως πχ. των Ιωαννίνων ή της Θεσσαλονίκης.
Πείτε μας μια – δυο ενδιαφέρουσες ιστορίες που αναδύονται μέσα από το βιβλίο σας.
Δεν πρόκειται για ιστορίες αλλά μάλλον για συγκεκριμένες ιστορικές καταστάσεις. Την πρώτη την διηγείται Ζακυνθινή Εβραία Ρούλα Γανή και η διήγησή της αυτή υπάρχει στο Εβραϊκό Μουσείο της Αθήνας :
«Γεννήθηκα το 1929 στη Ζάκυνθο. Μέναμε στην οδό Μαρτινέγκου, δίπλα στη Συναγωγή. Γέττο το έλεγαν, γιατί ήμαστε όλο Εβραίοι. Ήταν και Χριστιανοί βέβαια, δίπλα μας, παραδίπλα μας, απέναντί μας, ήμαστε πολύ αγαπημένοι, είχαμε σχέσεις. Ο πατέρας μου είχε μαγαζί και απάνω ήταν το σπίτι. Είχε τζάμια, λαμαρίνες, ερχόντουσαν χωρικοί και ψώνιζαν αρκετά πράγματα και ζούσαμε μια χαρά στη Ζάκυνθο.
»[…] Στο σπίτι τηρούσαμε την παράδοση πάρα πολύ: Το Σάββατο δε μαγείρευε η μαμά μου, μαγείρευε την Παρασκευή. Ανάβαμε τα φώτα την Παρασκευή το απόγευμα, ανάβαμε εφταλυχνία στο σπίτι μας, και όταν ήτανε να τα σβήσουμε, φωνάζαμε μια Χριστιανή γειτόνισσα, την οποία της δίναμε δώρα βέβαια, και μας έσβηνε τον διακόπτη του σπιτιού για να μην καίγονται τα φώτα όλη νύχτα.
Κατά τον χρονογράφο Διονύσιο Κλάδη: «Τετάρτη, 15 Μαρτίου 1891.Τη νύκτα, η σύζυγος του Ρόκου, έφυγε με έναν Εβραίο, τον υιό του Σαδία, αφήσασα το σύζυγό της και 4 τέκνα. Τη συνέλαβαν και την οδήγησαν εις την αστυνομία, όπου την παρέλαβε ο σύζυγός της».
Γιατί ξεχωρίζετε τις συγκεκριμένες περιπτώσεις;
Επειδή δείχνουν ότι στη Ζάκυνθο οι διαφορές ανάμεσα σε Εβραίους και Χριστιανούς ήταν μόνο στο θρήσκευμα. Και οι δύο θεωρούσαν τους εαυτούς τους Έλληνες. Εν τούτοις η θρησκευτική διαφορά πουθενά δεν έμπαινε καθοριστικά ανάμεσά τους.
Ποιο το μήνυμα που θέλετε να στείλετε μέσα από το βιβλίο σας αυτό; Ποιοι είναι οι αποδέκτες του; Μόνο Ζακυνθινοί;
Ο καθένα αποκομίζει τα δικά του μηνύματα. Εγώ απλώς παραθέτω ιστορικά γεγονότα κατά το δυνατόν τεκμηριωμένα. Εκείνο που βγαίνει ως συμπέρασμα είναι ότι πολλές φορές οι άνθρωποι του λαού αίρονται πάνω από τις τεχνικές και δόλιες διαχωριστικές τακτικές των ισχυρών της γης και βάζουν πάνω από όλα τον παράγοντα άνθρωπο. Οι χωρικοί της Ζακύνθου έκρυβαν για μήνες τους Εβραίους στα σπίτια τους, ασφαλώς με κίνδυνο της ζωής τους. Και οι χριστιανοί της πόλης προμήθευαν με τρόφιμα και άλλα εφόδια τον Μητροπολίτη, μυστικά εννοείται, ώστε αυτός με δικό του μυστικό τρόπο να τα στέλνει στα σπίτια των χωρικών ώστε να συντηρούνται οι εβραϊκές οικογένειες. Στην «επιχείρηση» αυτή συμμετείχαν και δεξιές και αριστερές οργανώσεις. Συμμετείχε και η Εκκλησία αλλά και οι φίλα προσκείμενοι στους Γερμανούς, όπως ο πρωτεργάτης της διάσωσης Δήμαρχος, που ήταν όπως όλοι οι Δήμαρχοι τότε, διορισμένος από τους Γερμανούς.
Ποιο το επόμενό σας (συγγραφικό κι όχι κατ΄ανάγκη μόνο) σχέδιο προς υλοποίηση;
Ο πιο αγαπημένος στην Ζάκυνθο ποιητής και συνθέτης καντάδας είναι ένας κουρέας και έζησε στα τέλη του 19ου αιώνα με αρχές του 20ου. Λέγεται Ιωάννης Τσακασιάνος και είναι κυρίως σατιρικός ποιητής. Η αυτοβιογραφία του δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στις αρχές του 20ου αιώνα σε ένα περιοδικό, αλλά ποτέ ολοκληρωμένη σε βιβλίο και ιδίως σχολιασμένη. Αυτό το βιβλίο ετοιμάζω τώρα.
Πηγή:thetoc.gr