Ο Γερμανός ιστορικός Γεώργιος Γερβίνος (Georg Gottfried Gervinus, 1805-1871), στο σπουδαίο του έργο με τίτλο “Ιστορία της Επαναστάσεως και της Αναγεννήσεως της Ελλάδος” που εκδόθηκε το 1854, αναφέρει μεταξύ των άλλων ότι “Τα τρία πρώτα χρόνια της επανάστασης οι ζακυνθινοί έδωσαν βοηθήματα πλέον των 2.000.000 σε χρήμα και προμήθειες, πρόσφεραν τα πλοία τους και πάνω από 3.000 θύματα”.
Η αποτίμηση της συνεισφοράς των ζακυνθινών στην επανάσταση του 1821 αποτέλεσε ήδη ζήτημα μελέτης, αναλύσεων και προβολής από ιστορικούς, λόγιους και ειδικούς επιστήμονες.
‘Οπως αναφέρει ο ιστορικός και συγγραφέας Νίκιας Λούντζης στην εργασία του με τίτλο “Η συμβολή της αγγλοκρατούμενης Ζακύνθου στην επανάσταση του 1821” που δημοσιεύτηκε πρόσφατα “Το 1818, στη Ζάκυνθο, υπήρχε μία κοινότητα Πελοποννησίων οπλαρχηγών που είχανε καταφύγει οικογενειακώς στο νησί, για ν’ αποφύγουνε τους τουρκικούς διωγμούς μετά την αποτυχημένη εξέγερση του 1770 (Ορλωφικά). Πολλά από τα μέλη της κοινότητας αυτής που ονομαστήκανε «Ζακυνθινομωραΐτες», έσπευσαν να μυηθούνε στη «Φιλική Εταιρεία» (Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, Νικηταράς, Πετιμεζάδες, Παπαφλέσσας, Πλαπούτας κλπ). Παράλληλα μυήθηκαν διακεκριμένα μέλη της ζακυνθινής κοινωνίας (Διονύσιος Ρώμας, Αναστάσιος Φλαμπουριάρης, Φραγκίσκος Καρβελάς, Νικόλαος Κολυβάς, ο ποιητής Διονύσιος Σολωμός κλπ).”
Και σε άλλο σημείο αναφέρει:
“Μετά την κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης, οι Ζακυνθινοί και οι Ζακυνθινομωραΐτες «Φιλικοί», υπό την πίεση των αγγλικών απαγορεύσεων και κυρώσεων, αναζήτησαν ένα ασφαλές μυστικό σημείο μπαρκαρίσματος πολεμιστών και εφοδίων για την Πελοπόννησο. Σχετικά επιλέχτηκε ο απομονωμένος, στην παραλία του Αργασίου, «Πύργος Δομενεγίνη»· ένα κτήριο εγκαταλελειμμένο και θεωρούμενο… στοιχειωμένο.
Από τον Πύργο Δομενεγίνη, κάποιες αφέγγαρες νύχτες, μπαρκάρανε: ο Κολοκοτρώνης και οι άλλοι Ζακυνθινομωραΐτες οπλαρχηγοί, αλλά και το ζακυνθινό εκστρατευτικό σώμα υπό τους Διονύσιο Σεμπρικό ‒ Κατσιλίβα και Παναγιώτη Στρούζα. Το εκστρατευτικό σώμα που, μαζί με το κεφαλλονίτικο εκστρατευτικό σώμα υπό τους αδελφούς Μεταξά, μετείχε στην πρώτη νικηφόρο για τα ελληνικά όπλα μάχη, στις 20 Ιουνίου 1821 τη μάχη του Λάλα.”
Η μεγαλύτερη ίσως θυσία τη Ζακύνθου στον θαρραλέο αγώνα της υπέρ των επαναστατημένων Ελλήλων καταγράφηκε σε ένα πολεμικό επεισόδιο που έλβε χώρα στον Κόλπο του Λαγανά και έμεινες στην ιστορία ως η μάχη του Γυψόλιθου. ΄Ηταν Οκτώβρης του 1821 όταν ένα τουρκικό πλοίο κατέπλευσε στη θάλασσα του Λαγανά και οι ζακυνθινοί πατριώτες απο το λόφο του Γυψόλιθου έβαλαν εναντίον του με πυροβόλα όπλα. Η Αγγλική διοίκηση της εποχή θεώρησε τις ενέργειες αυτές των ζακυνθινών πατριωτών ως ανταρσία και εξαπέλυσε διωγμό κατά των στασιαστών. Σε μάχη που ακολούθησε την περιοχή σκοτώθηκε ένας Αγγλος οπλίτης και τραυματίστηκε ένας αξιωματικός.
‘Οπως αναφέρει ο Λεωνίδας Ζώης στην «Ιστορία της Ζακύνθου» “Η Κυβέρνησις μαθούσα τα γεγονότα, έστειλεν αμέσως εκ Κερκύρας δύο φρεγάτας μετά στρατού υπό τον ανθαρμοστήν Άδαμ, όπως καταστείλει την, ως επανάστασιν χαρακτηρισθείσαν εκείνην πράξιν των Ζακυνθίων. Άμα έφθασεν εις Ζάκυνθον ο Άδαμ, εκηρύχθη ο στρατιωτικός νόμος, διετάχθη ο αφοπλισμός των κατοίκων, εκλείσθησαν τα καταστήματα, συνελήφθησαν και εφυλακίσθησαν εις το φρούριον υπέρ τους 40 επιφανείς Ζακύνθιοι προς δήθεν ησυχίαν του λαού, αυτός δε ο Άδαμ περιήλθε τας κώμας αφοπλίσας τους κατοίκους, κατεκρήμνισε τας εις Μουζάκι και Πισινώντα οικίας των πρωταιτίων και τους συλληφθέντας απήγαγεν εις την πόλιν και εισήγαγεν εις δίκην, αυτού του Άδαμ προεδρεύοντος του δικαστηρίου. Εκ των ενοχοποιηθέντων πέντε κατεδικάσθησαν εις αγχόνην στηθείσαν εις την πλατείαν του Μόλου, τα δε σώματά τους πισσωθέντα και τεθέντα εις σιδηρούς κλωβούς εξετέθησαν ανηρτημένα επί πασσάλων επί μήνας εις τον λόφον του Προφήτου Ηλιού, γενόμενα βορά των ορνέων”.
Τα γεγονότα του Γυψόλιθου βρέθηκαν στις σελίδες του ευρωπαϊκού τύπου της εποχή και εκεί καταγράφονται πολύ σημαντικές πληροφορίες. Η υποστήριξη της Ζακύνθου στην επανάσταση του 1821 εκδηλώθηκε και με πολλούς άλλους τρόπους.
Το 1824 ο Διονύσιος Ρώμας με τους Κωνσταντίνο Δραγώνα και Παναγιώτη Στεφάνου ίδρυσαν την «Επιτροπή της Ζακύνθου», με σκοπό την οικονομική στήριξη και τη διπλωματική κατεύθυνση του απελευθερωτικού αγώνα.
Οπως αναφέρει η ιστορικός Γεωργία Κόκλα Παπαδάτου στην εργασία της, “Ζάκυνθος και ελληνική Επανάσταση” “Η Επιτροπή Ζακύνθου” ουσιαστικά ήταν το υπουργείο των εξωτερικών της επαναστατημένης Ελλάδας. Οι συνεννοήσεις με τους φιλέλληνες της Ευρώπης γίνονταν μέσω αυτής. Στον Διονύσιο Ρώμα οφείλεται η αίτηση των Ελλήνων πολιτικών, εκκλησιαστικών και στρατιωτικών αρχηγών προς την Αγγλική Κυβέρνηση (1825), που έθετε τον αγώνα υπό την προστασία της Αγγλίας. ….Για τις υπηρεσίες του, τη φρόνηση και τον πατριωτισμό του, ο Διον. Ρώμας προτάθηκε επισήμως για κυβερνήτης της Ελλάδας αλλά αρνήθηκε υπερψηφίζοντας την εκλογή Καποδίστρια.
Η αναγνώριση της εθνικής δράσης της επιτροπής Ζακύνθου έγινε πανηγυρικά από την Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας το Μάη του 1827. Εκεί μαζί με την εκλογή του Καποδίστρια με ξεχωριστά ψηφίσματα κήρυξε τους Ρώμα, Δραγώνα και Στεφάνου ως μεγάλους πολίτες και ευεργέτες της Ελλάδος.”
Τροφός της επανάστασης του 1821 υπήρξε και ο πνευματικός κόσμος της εποχής εκείνης στην Αγγλοκρατούμενη Ζάκυνθο. Πολύ πριν την επανάσταση οι ζακυνθινοί τραγουδούσαν και διέδιδαν ακόμα και στην Πελοπόννησο, εκτός από τον δημοφιλή θούριο του Ρήγα, τους φλογερούς πατριωτικούς στίχους του Αντώνη Μαρτελάου, με μουσική επένδυση.
Ακολούθησαν τέσσερις ζακυνθινοί εθνικοί ποιητές που υμνήσανε τον ελληνικόν αγώνα για την Ελευθερία.Ο Διονύσιος Σολωμός με τον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν, ο Ανδρέας Κάλβος με τις «Ωδές», ο Ούγος Φώσκολος με την αλληλογραφία και τις δημοσιεύσεις του και ο ζακυνθινής καταγωγής Ρώσος εθνικός ποιητής Βασίλη Βασιλίεβιτς Καπνίστ (Καπνίσης) με την «Επίκληση για βοήθεια στους Έλληνες».
Επίσης δύο Ζακυνθινοί μουσικοσυνθέτες έγραψαν όπερες πάνω σε θέματα από τον ελληνικό απελευθερωτικό αγώνα. Ο Παύλος Καρρέρ με τον «Μάρκο Μπότσαρη», την «Δέσπω», και την «Κυρά Φροσύνη» και ο Φραγκίσκος Δομενεγίνης επίσης με τον «Μάρκο Μπότσαρη».
Τέλος ο ζωγράφος Διονύσιος Τσόκος φιλοτέχνησε, ανάμεσα σε άλλα σχετικά θέματα, τον περίφημο πίνακα της ορκωμοσίας του Θεοδώρου Κολοκοτρώνη ως Φιλικού, στη Ζάκυνθο στον ιερό ναό του Αγίου Γεωργίου του Λατίνου (στο Ψήλωμα).
Κων/νος Συνετός
Στοιχεία και πληροφορίες ελήφθησαν επίσης από την έκδοση
“Η συμβολή της Ζακύνθου στην επανάσταση του 1821”. (Εκδόσεις ΕΡΜΗΣ. Ζάκυνθος 2021)