Η συμβολή της Ζακύνθου στην Επανάσταση στου 1821 είναι γνωστή και αδιαμφισβήτητη όχι μόνο, γιατί πέρασαν από το νησί μας πολλοί σημαντικοί οπλαρχηγοί με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον Θ. Κολοκοτρώνη, αλλά και γιατί εδώ αναπτύχθηκε το πνευματικό επιστέγασμα της Επανάστασης με μία από τις κυριότερες φυσιογνωμίες του Νεώτερου Ελληνισμού, τον Διονύσιο Σολωμό.
Ο ποιητής ύμνησε όσο κανείς άλλος την Ελευθερία και την Πατρίδα. Σημείο τομής της περιόδου αποτελεί ο “Ύμνος εις στην Ελευθερία”, ένα εκτενές ποίημα 158 στροφών που γράφτηκε μέσα σε έναν μόλις μήνα, τον Μάιο του 1823, σε μια συνεχή διάθεση λυρικού ενθουσιασμού μεταφέροντας το πνεύμα της Επανάστασης. Πρόκειται για ένα ποίημα πηγαίο, ορμητικό, νεανικό που ταυτόχρονα υπερβαίνει τη στάθμη των νεανικών ποιημάτων. Ένα ποίημα της επιτυχίας που καθιερώνει τον εικοσιπεντάχρονο ποιητή. Σύμφωνα με τον Πολυλά ο “Ύμνος εις την Ελευθερία” αποτελεί “το πρώτο γνήσιο καρπό της ελληνικής φαντασίας ύστερα από τέσσερις αιώνες μαρασμού της”.
Κυρίαρχη μορφή του ποιήματος είναι η προσωποποιημένη Ελευθερία, η οποία “βγαλμένη από τα ιερά κόκκαλα των προγόνων” ταυτίζεται με την Πατρίδα και φαντάζει γνώριμη στα μάτια του Ποιητή από την πρώτη κιόλας στιγμή του ποιήματος. Η Ελευθερία – μορφή αλληγορική και θεϊκή – δοξάζει τους νεκρούς ήρωες και δίνει δύναμη στους αγωνιστές. Η Ελευθερία – μορφή αθάνατη- στην οποία ο ποιητής κάνει άμεση αποστροφή και τονίζει την παντοδυναμία της την ώρα που εκείνη περπατάει “ματωμένη στον κάμπο”. Η Ελευθερία – μορφή υψηλή- που περπατάει αργά πλάι στην θρησκεία και μετρούν από κοινού τα θύματα του πολέμου. Είναι η Ελευθερία, την οποία ο ποιητής αναγνωρίζει “από την κόψη του σπαθιού την τρομερή”.
Αφού λοιπόν το ποιητικό υποκείμενο αναφερθεί στα περασμένα , αλλά ποτέ λησμονημένα, βάσανα της σκλαβιάς περιγράφει ένα προς ένα τα κυριότερα γεγονότα του Αγώνα. Η άλωση της Τριπολιτσάς, η πρώτη μεγάλη νίκη των Ελλήνων, δίνεται με τρόπο σχεδόν δραματικό. Η δύναμή της είναι τέτοια που γεννά στο νου του Ποιητή τον εξαίσιο στίχο “σαν ποτάμι το αίμα εγίνη”, ο οποίος αναδεικνύει την σφοδρότητα της μάχης.
Ακολουθεί η ανάμνηση της καταστροφής της μεγάλης στρατιάς του Δράμαλη κοντά στην Κόρινθο, η οποία δίνεται από τον Σολωμό σαν αργή κίνηση μουσικής συμφωνίας. Είναι στο σημείο αυτό που ο ποιητής εμφατικά αναφέρει το οικείο στους Ζακυνθινούς:
“Στη σκιά χειροπιασμένες
Στη σκιά βλέπω και εγώ
Κρινοδάκτυλες παρθένες
Όπου κάνουνε χορό”.
Ο ποιητής συνεχίζει με την πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου τα Χριστούγεννα του 1822 και την καταστροφή των Τούρκων στον Αχελώο ποταμό για να φτάσει στην κορύφωση του πολεμικού δράματος μέσα από τη αναφορά στον απαγχονισμό του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε’.
Η φρικαλεότητα της μάχης εκφράζεται από τον Σολωμό με παραστατικότητα και γλαφυρότητα.
Ιδίως η εικόνα των αλόγων να χλιμιντρίζουν τρομαγμένα και να πατούν κυριολεκτικά επί πτωμάτων στην εκατοστή όγδοη στροφή του ποιήματος προκαλεί πραγματικά στον αναγνώστη ψυχική αναστάτωση και τον καλεί νοερά να γίνει μέρος του σκηνικού, λες και είναι ο ίδιος παρών και αγωνίζεται στο όνομα της Ελευθερίας.
Στον επίλογο του ποιήματος ο Σολωμός συμβουλεύει τους ομοεθνείς του αγωνιστές να απαλλαχθούν από τη διχόνοια και καλεί τους ισχυρούς της Δύσης να ενισχύσουν την Ελληνική Επανάσταση. Με μια άμεση μάλιστα αποστροφή συμβουλεύει τους Έλληνες τα εξής:
“σας ορκίζω, αγκαλιασθήτε
Σαν αδέλφια γκαρδιακά”
Τονίζεται έτσι τη διαχρονικότητα της ποιήσεως του και χτίζονται γέφυρες με το παρόν, αφού πράγματι η σύγχρονη ιστορία αποδεικνύει ότι η ομόνοια αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο και απαραίτητο συστατικό όχι μόνο στη συγκρότηση του κράτους μας, αλλά και στην εξασφάλιση της θετικής του πορείας στο βάθος των αιώνων.
Ο Σολωμικός Ύμνος γνώρισε μεγάλη απήχηση, δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στη Συλλογή Δημοτικών Τραγουδιών του Φλωριέλ, μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες , ενώ ταυτόχρονα η λυρική φωνή του εμπνευστή ενίσχυσε στο μέγιστο το πνεύμα του φιλελληνισμού. Με το βασιλικό διάταγμα της 4ης Αυγούστου του 1865 επί Γεωργίου του Α’ ο Ύμνος θα καθιερωθεί σε Εθνικό άσμα και ο Σολωμός θα αναδειχθεί σε Εθνικό ποιητή. Σήμερα χρωστούμε την πρώτη έκδοση των ακατάστατων σολωμικών χειρογράφων του 1859 στην ευσυνειδησία του μαθητή του, του Ιάκωβου Πολυλά. Έκτοτε όλες οι μεταγενέστερες εκδόσεις στηρίζονται στην πρώτη αυτή παρουσίαση.
Αναμφίβολα ο ποιητής μας ήταν πολύ μπροστά για την εποχή του. Το μεγαλείο του ποιητικού του έργου όμως και εν προκειμένω του Ύμνου εις την Ελευθερία με την εξύψωση του πνεύματος απέναντι στην ύλη και την θρησκευτική εξύψωση του όντος αφήνει ανεξίτηλο το στίγμα του στην Ελληνική και στην παγκόσμια ποιητική δημιουργία. Δικαίως ο Ελύτης τον κατατάσσει ανάμεσα στους πέντε ή δέκα μεγαλύτερους ποιητές όλων των εποχών και όλων των λαών.
Δεν αποτελεί μάλιστα υπερβολή η φράση του αειμνήστου Λιαντίνη σε επίσκεψη του στην Ζάκυνθο το 1988 ότι “ο Σολωμός με ένα μόνο στίχο διέσωσε το ‘21”. Η φιλοσοφική διάσταση του στίχου “σε γνωρίζω από την κόψη του σπαθιού” αποδεικνύει ότι είναι πάνω ακριβώς στην κόψη του σπαθιού που παίζονται όλα τα ιερά της φύσης, ενώ ταυτόχρονα ανασύρει στην επιφάνεια την ανθρώπινη πλευρά του ποιητή.
Από την μια είναι η κόψη του σπαθιού που μας φέρνει στο μεταίχμιο της ηρεμίας και της ορμής και συνειρμικά της Ελευθερίας και του Θανάτου. Από την άλλη στην ίδια μεταιχμιακή κατάσταση που συνοψίζεται απάνω “στην κόψη του σπαθιού” προσπαθεί να ισορροπήσει ο ίδιος ο ποιητής.
Ο ποιητής που αγάπησε και εξύμνησε την Επανάσταση αλλά ποτέ δεν συμμετείχε στον Αγώνα του ‘21. Ο ποιητής που αγάπησε και εξύμνησε την Ελλάδα αλλά που αποφάσισε να μην τη επισκεφτεί από φόβο μήπως την βρει διαφορετική. Ο ποιητής του οποίου τελικά όλη του η ζωή βρίσκεται στην κόψη του σπαθιού. Ο Διονύσιος Σολωμός που κάνει λόγο για Ελευθερία, η οποία σε μια δεύτερη τελικά ανάγνωση του ποιήματος ίσως να παραπέμπει στην εσωτερική του ανάγκη για ψυχική λύτρωση και απελευθέρωση από τα δεσμά του μεταιχμιακού.
ΣΟΦΙΑ ΒΑΡΔΑΚΑΣΤΑΝΗ