Γράφει ο Δονύσης Πομόνης
Μετά την αποχώρηση των Γερμανών, στις 12 Σεπτεμβρίου 1944, το ΕΑΜ κατάλαβε και τη Χώρα, τη πρωτεύουσα του νησιού και ανέλαβε τη διοίκηση του, σύμφωνα με τη συμφωνία της Καζέρτας, η οποία όριζε ότι τα Ιόνια νησιά θα ανήκαν στις Εαμοκρατούμενες περιοχές, πλην της Κέρκυρας και των Παξών, οι οποίες θα ανήκαν στην επικράτεια του ΕΔΕΣ.
Από την επομένη ημέρα ανασυγκροτείται και προσπαθεί να εγκαταστήσει αυτοδιοικητικούς θεσμούς σύμφωνα με τον Καταστατικό Χάρτη της ΠΕΕΑ [Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης].
Λαϊκές επιτροπές θα εκλεγούν και θα αντικαταστήσουν τις δημόσιες διοικητικές αρχές. Ο δικηγόρος Παναγιώτης Μποζίκης διορίζεται στις 25 Σεπτεμβρίου 1944 με απόφαση της ΠΕΕΑ – Πελοποννήσου Διοικητικός Αντιπρόσωπος [νομάρχης], ενώ ο μηχανικός κινηματογράφου από το Μελιγαλά Μεσσηνίας, Νικόλαος Παπαδόπουλος ορίζεται πρόεδρος τη Κεντρικής Λαϊκής Επιτροπής [ασκεί καθήκοντα Δημάρχου]. Εκλέγεται ο Πώπος Καψάσκης πρόεδρος του Εμπορικού συλλόγου, ενώ ο παλαίμαχος κομμουνιστής Ιωάννης Ξεκουκούλωτος εκλέγεται πρόεδρος του Εργατικού Κέντρου. Ο Γεώργιος Παντής από το Γαλάρο μαζί με τον Παύλο Σκουφή ορίζονται επικεφαλείς της Ε.Τ.Α. [Επιμελητείας του Αντάρτη]. Η Νομαρχιακή Επιτροπή του ΕΑΜ ιδρύει το τμήμα Εθνικής Αλληλεγγύης (Ε.Α.) με διευθυντή τον Δημήτριο Βλασόπουλο, και επίσης λειτουργεί λαϊκό ιατρείο.
Στις αρχές Οκτωβρίου του 1944 μια δύναμη του ΕΛΑΣ, από τη Πελοπόννησο με επικεφαλής το λοχαγό του ΕΛΑΣ Ευάγγελο Μπελογιάννη ήλθε στη Ζάκυνθο για να λειτουργήσει ως «Εθνική Πολιτοφυλακή» (Ε.Π.) του ΕΑΜ. Αντίστοιχο τμήμα Ζακυνθινών διαπεραιώθηκε στη Πελοπόννησο. Η Ε.Π., η οποία αρχικά εγκαταστάθηκε στους Αγ. Σαράντες στο μέγαρο Αμπελοράβδη και αργότερα στη οικία «Τσελέντε» στο κέντρο της πόλης, είχε αστυνομικά καθήκοντα, φρούρησης και ασφάλειας των πολιτών.
Η σύγκρουση της Αθήνας μεταξύ του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και των Βρετανικών δυνάμεων το τραγικό Δεκέμβριο του 1944, υπήρξαν μοναδική περίπτωση στη Ευρώπη, όπου οι Συμμαχικές δυνάμεις πολέμησαν εναντίον δυνάμεων της Αντίστασης. Θεωρείται ως προάγγελος του Ψυχρού πολέμου, της περιόδου που θα ακολουθήσει μετά το πόλεμο και ως αποφασιστική κίνηση για την εξουδετέρωση του ριζοσπαστισμού που αναπτύχτηκε στη κατοχική περίοδο. Η σύγκρουση δεν αφορούσε μόνο τον έλεγχο της πρωτεύουσας, αλλά το ίδιο το μέλλον της χώρας. Οι μέρες αυτές άνοιξαν τον δρόμο προς τον εμφύλιο και άφησαν ένα βαθύ τραύμα που θα χωρίσει οικογένειες και γενιές για δεκαετίες.
Ο απόηχος της σύγκρουσης της Αθήνας, τα γνωστά ως «Δεκεμβριανά», έφτασε και στη Ζάκυνθο. Στις 6 Δεκεμβρίου το ΕΑΜ διοργανώνει συλλαλητήριο στη πλατεία Γεωργίου Α΄ [σημερινή πλατεία Αγίου Μάρκου] για να εκφράσει την υποστήριξη του στους ομοϊδεάτες του της Αθήνας και την εναντίωση του στην αγγλική επέμβαση. Τις ημέρες που ακολουθούν αυξάνεται η ένταση. Αεροπλάνα της RAF ρίχνουν προκηρύξεις και φύλλα του «Ταχυδρόμου», ενώ το ΕΑΜ επιστρατεύει τα περίφημα χωνιά.
Στο νησί βρίσκεται η δεύτερη Συμμαχική Αποστολή, υπό τον Άγγλο υπολοχαγό Λουδοβίκο Μπίτον (Ludvic Beatton), η οποία διαχειρίζεται τις συμμαχικές οργανώσεις περίθαλψης, την ΕΜ-ΕΛ [(ML) Allied Military Liaison Program – Bρετανική Στρατιωτική Ανθρωπιστική Αρωγή], και την ΟΥΝΡΑ [UNRRA, United Nations Relief and Rehabilitation Agensy – Γραφείο Ανακούφισης και Αποκατάστασης των Ηνωμένων Εθνών]. Οι τεταμένες σχέσεις μεταξύ της Βρετανικής δύναμης που βρίσκεται στο νησί και του ΕΑΜ θα οδηγηθούν σε ένοπλη σύγκρουση στις 23 Δεκεμβρίου.
Η αφορμή θα δοθεί όταν στα μέσα του Δεκεμβρίου 2 αγγλικά αεροπλάνα Σπιτ Φάιρ (Spitfire) αναγκάζονται σε ανώμαλη προσγείωση, στο δρόμο της Λιθακιάς. Ένα αγγλικό συνεργείο με 12 στρατιώτες υπό τον λοχαγό Τόμτζον θα έλθει με ένα καΐκι, για να περιμαζέψει τον οπλισμό και τα υλικά και να τα μεταφέρει στη Πάτρα. Προφανώς θα ήταν χρήσιμα σαν ανταλλακτικά. Οι Άγγλοι δέσμευσαν το τμήμα της προκυμαίας όπου έδεσε το καΐκι, απέκλεισαν τον παραλιακό δρόμο και εγκατέστησαν ένοπλους φρουρούς.
Οι ενέργειές τους και η παρουσία τους πυροδότησε το εύφλεκτο κλίμα των ημερών. Ο διοικητής της Πολιτοφυλακής του ΕΑΜ (Ε.Π.), Ευάγγελος Μπελογιάννης ζητεί με επιστολή του προς τον Λουβοδίκο Μπίτον την απόσυρση τους. Την επιστολή (σώζεται στο βιβλίο του Δ. Στραβόλεμου «Η Ζάκυνθος στα χρόνια της σκλαβιάς») μεταφέρει σε αυτούς ο μητροπολίτης Χρυσόστομος Δημητρίου.
Οι Άγγλοι αξιωματικοί Μπίτον και Τόμτζον με τους στρατιώτες τους, συνοδεία του μητροπολίτη, της διερμηνέως τους Μαρίας Καμηλιέρη και του συνεργάτη τους Σπ. Γιαννούλη μεταβαίνουν στα γραφεία της Ε.Π. για να δοθούν εξηγήσεις. Η Ε.Π. στεγάζεται στο «Γεφύρι» το μέγαρο “Τσελέτσε”, όπου η συνοδεία φτάνει με δυο αυτοκίνητα, το οπλισμένο τζιπ των αξιωματικών και το ταξί του μόνιμου συνεργάτη της αποστολής Διον. Παπαγιώργη.
Η συνάντηση με τον Μπελογιάννη και το Μποζίκη, εξελίχθηκε σε ένοπλη σύγκρουση. Η μάχη διεξήχθη μέσα και γύρω από το κτίριο της Πολιτοφυλακής και επεκτάθηκε έως τη παραλία. Σε αυτή ενεπλάκησαν δυνάμεις του εφεδρικού ΕΛΑΣ και ολόκληρη η αγγλική δύναμη που βρίσκονταν στο νησί. Άφησε συνολικά 8 νεκρούς. Τον μηχανικό του καϊκιού, που δεν ήτανε Ζακυνθινός, ένα εμπορευόμενο Μωραΐτη, ένα παιδί, 4 Άγγλους στρατιώτες και 6 τραυματίες, μεταξύ αυτών και τους δύο αξιωματικούς. Θανάσιμα τραυματίστηκε και ο σοφέρ της αγγλικής αποστολής Διον. Παπαγιώργης (υπέκυψε στα τραύματα του την επομένη) και βαριά ο συνεργάτης της Σπ. Γιαννούλης.
Οι νεκροί θάφτηκαν την ίδια νύχτα σε ομαδικό τάφο στο κεντρικό νεκροταφείο. Από την πλευρά των ανταρτών πόσοι ήταν οι νεκροί και που θάφτηκαν δεν έγινε ποτέ γνωστό. Υπήρξε η πλέον πολύνεκρη σύγκρουση που συνέβη στο νησί. Οι τραυματίες περιθάλφθηκαν στο Νοσοκομείο του Ο.Δ.Α.Ζ., ενώ οι αξιωματικοί κατέφυγαν για λόγους ασφάλειας σε φιλικά τους σπίτια. Ακολούθησαν συλλήψεις και προσαγωγές στο μέγαρο «Αμπελοράβδη», το οποίο λειτουργούσε ως κρατητήριο, πρώτα των παρόντων της σύγκρουσης και τις επόμενες ημέρες 19 προσώπων, τα οποία χαρακτηρίζονται ως «αγγλό- φιλοι». Θα απελευθερωθούν με την αναχώρηση της Ε.Π. από τη Ζάκυνθο στις 18 Ιανουαρίου.
Τη σύγκρουση ακολουθεί μια αξιοσημείωτη ενέργεια. Στις 8 Ιανουαρίου ο Άγγλος στρατιωτικός γιατρός Τσώρτσιλ [ Churchill ], συνοδευόμενος από λοχαγό του ΕΛΑΣ, έρχεται από τη Πάτρα να παραλάβει τους τραυματίες. Η ΕΑΜική ηγεσία του παραθέτει γεύμα στο περίφημο εστιατόριο «Τουρίστ», προφανώς προσβλέπει στην εξομάλυνση της κατάστασης! Παρακάθονται όλες οι αρχές του νησιού και την επομένη οι τραυματίες Άγγλοι και ο επίσης τραυματίας συνεργάτης της αποστολής Σπ. Γιαννούλης, μεταφέρονται στο πλοίο με τη συνοδεία του διοικητή της Πολιτοφυλακής Ευάγ. Μπελογιάννη!
Η τελευταία πράξη της τραγωδίας θα παιχτεί στις 12 – 16 Οκτωβρίου 1946 στο κακουργιοδικείο Πατρών. Σε δίκη που θα διαρκέσει 5 ημέρες, οδηγούνται 16 κατηγορούμενοι. Ανάμεσά τους, εκτός από το διοικητή της Ε.Π. Ευαγ. Μπελογιάννη, βρίσκεται η ηγεσία του ΕΑΜ Ζακύνθου (Π. Μποζίκης, Δ. Βλασόπουλος, Α. Νέγκας, Σ. Κωστής, Σπυρ. Μυλωνάς, Διον. Μυλωνάς, κ.α.) και της ΕΠΟΝ (Εμ. Ουζουμζόγλου, Ε. Κυβέλου, κ.α.).
Από τον εισαγγελέα εκκλήθηκαν 13 μάρτυρες κατηγορίας, ενώ από την υπεράσπιση εκκλήθηκαν 11, παραβρέθηκαν μόνο 6, εκ των οποίων οι 5 ήταν χωριανοί του Σωκράτη Κωστή, που κατέθεσαν ότι τη ημέρα της σύγκρουσης βρισκόταν στο χωριό του, το Γαλάρο. Για τους υπόλοιπους κατηγορουμένους δεν παρουσιάστηκαν μάρτυρες υπεράσπισης!
Ήταν η εποχή που έγινε γνωστή ως «Λευκή Τρομοκρατία» και τέτοιες παρουσίες ήταν απαγορευμένες, απαιτούσαν ηρωισμό. Η παρουσία του μητροπολίτη Χρυσόστομου ανάμεσα στους μάρτυρες κατηγορίας ασφαλώς επηρέασε το αποτέλεσμα της δίκης. Αν και η σύγκρουση είχε σαφώς πολιτικό χαρακτήρα οι κατηγορούμενοι παραπέμφθηκαν στο μικτό κακουργιοδικείο, για να παρακαμφθεί η διάταξη της συμφωνίας της Βάρκιζας, η όποια αμνήστευε τα πολιτικά εγκλήματα.
Στη δίκη υποστηρίχτηκε η άποψη ότι η σύγκρουση σχεδιάστηκε από την Πολιτοφυλακή και το ΕΑΜ, με στόχο τη εξουδετέρωση της αγγλικής δύναμης. Αυτό δεν επιβεβαιώνεται από τις υπάρχουσες μαρτυρίες, αν ληφθεί υπόψη η επιδίωξη της εμπλοκής του μητροπολίτη στις διαπραγματεύσεις, όπως και η απουσία της ηγεσίας του ΕΑΜ εκείνο το βράδυ από τη Χώρα [Ο Π. Μποζίκης βρισκόταν σε κάποιο χωριό και μεταφέρθηκε εσπευσμένως με το ταξί του Παπαγιώργη για να παραβρεθεί στη συνάντηση, ο φρούραρχος Σ. Κωστής αποδείχτηκε ότι ήταν στο χωριό του]. Από την έκταση της συμπλοκής και το εύρος του πεδίου της μάχης θεωρείται βέβαιο ότι σε αυτή έλαβε μέρος και ο εφεδρικός ΕΛΑΣ.
Από τις κατατεθειμένες μαρτυρίες φαίνεται ότι προέκυψε μεγάλη διάσταση στη διαχείριση της κρίσης μεταξύ των Μποζίκη – Μπελογιάννη, γεγονός που οδήγησε τον Μπελογιάννη να θέσει υπό κράτηση και το Μποζίκη, στο μέγαρο «Αμπελοράβδη»! Διάσταση μεταξύ της τοπικής ΕΑΜικής ηγεσίας και του Μπελογιάννη εκδηλώθηκε και αργότερα.
Το δικαστήριο παρά το πολιτικό κλίμα και τη συνήθη πρακτική στην έκδοση αποφάσεων της εποχής [αθρόες θανατικές καταδίκες] υπήρξε επιεικές. Αθώωσε 10 από τη ηγεσία του ΕΑΜ, καταδίκασε 5 σε 12 – 14ετη φυλάκιση και επέβαλλε τη ποινή του θανάτου μόνο στον φυγόδικο Ευάγγελο Μπελογιάννη. Μεταξύ των καταδικασθέντων ήταν η μόνη γυναίκα κατηγο- ρούμενη και η μόνη γυναίκα που καταδικάστηκε σε όλη αυτή τη περίοδο, η Ελένη Κυβέλου – Καμουλάκου, στέλεχος της ΕΠΟΝ από τη Λακωνία. Οι ποινές χαρίστηκαν το 1952. Δεν γνωρίζω εάν η θανατική ποινή για το Ευαγ. Μπελογιάννη εκτελέστηκε ποτέ.
Οι πηγές για τη ιστόρηση των γεγονότων και αυτών που ακολούθησαν τις επόμενες ημέρες είναι (σε εμένα τουλάχιστον για τη ώρα) περιορισμένες. Περιορίζονται στα 2 βιβλία του Διον. Στραβόλεμου, το πολύ γνωστό: «Η ΖΑΚΥΝΘΟΣ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΚΛΑΒΙΑΣ» έκδοση του 1949 και το λιγότερο γνωστό: «Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ» έκδοση του 1976.
Είναι γνωστό ότι ο Διον. Στραβόλεμος υπήρξε γαμπρός του μητροπολίτη Χρυσοστόμου και τα βιβλία του απηχούν τις απόψεις του μητροπολίτη, αν δεν έχουν γραφεί καθ’ υπαγόρευσή του. Η περιγραφή των γεγονότων της σύγκρουσης της 23ης Δεκεμβρίου είναι αντιγραφή της κατάθεσης του μητροπολίτη στο Κακουργιοδικείο Πατρών. Δεν έχει εντοπιστεί (δεν έχω εντοπίσει) καταγραφή των γεγονότων από άλλη πηγή και κυρίως από την ΕΑΜική πλευρά. Επιφυλάσσομαι όμως να παρουσιάσω σε σύντομο χρονικό διάστημα μια αναλυτικότερη και πληρέστερη καταγραφή των γεγονότων, που άφησαν τους περισσότερους νεκρούς από οποιαδήποτε άλλη σύγκρουση στη Ζάκυνθο στη περίοδο 1940-50. Ελπίζω ότι και αυτό το δημοσίευμα να ενεργοποιήσει κάποιους κατόχους αρχείων ή πληροφοριών και να παρουσιαστούν περισσότερες πηγές.
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Διον. Στραβόλεμου «Η ΖΑΚΥΝΘΟΣ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΚΛΑΒΙΑΣ», τυπογραφείον Φ. Κοντόγιωργα, Ζάκυνθος, 1949
Διον. Στραβόλεμου «Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ», Αθήναι, 1976
Νιόνιος Μελίτας «Μικρές ιστορίες από την κατεχόμενη Ζάκυνθο», ΝΕΑ ΓΡΑΜΜΗ, Ζάκυνθος, 1996
ΓΑΚ- Πάτρας, Αρχείο Κακουργιοδικείου Πατρών
Διονύσιος Π. Πομόνης
Email: [email protected]