Το ολόγιομο φεγγάρι του Αυγούστου μας «προσκαλεί» για άλλη μια χρονιά να επισκεφτούμε αρχαιολογικούς χώρους, μουσεία και μνημεία της χώρας που συμμετέχουν στην αποψινή (9/8) Αυγουστιάτικη Πανσέληνο.
Ένα από αυτά είναι και το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το οποίο πλαισιώνει και φέτος τον θεσμό του υπουργείου Πολιτισμού με ευφάνταστες παρουσιάσεις, όπως οι ιστορίες λάμψης, μυστηρίου και τελετουργίας της προϊστορίας που αποτυπώνονται μέσα από αρχαιολογικές ανακαλύψεις ή το περιπετειώδες χρονικό δύο αιώνων σ’ ένα σημείο της πόλης -το τετράγωνο που περικλείει, μεταξύ άλλων, ένα από τα σημαντικότερα αρχαιολογικά μουσεία του κόσμου.
Ποιες ιστορίες λάμψης και μυστηρίου συνδέουν τον χρυσό και το κεχριμπάρι με την προϊστορική Ελλάδα; Με ποιον τρόπο τα νεολιθικά ειδώλια γυναικών από τη Θεσσαλία συνδέονται με τις φάσεις της σελήνης; Πώς ένας βραδινός ιστορικός περίπατος υπό το φως της πανσελήνου ξετυλίγει ιστορίες ενός όχι και τόσο μακρινού παρελθόντος; Το ΑΠΕ-ΜΠΕ συνομίλησε με τους τρεις αρχαιολόγους που θα κινήσουν τα «νήματα» των παρουσιάσεων την αποψινή βραδιά στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (ΕΑΜ), δίνοντας μια πρόγευση των «διαδρομών» τους.
Το περιπετειώδες χρονικό δύο αιώνων
«Η ιδέα του ιστορικού περιπάτου έχει να κάνει με το τι θα μπορούσε κανείς να πει για ένα σημείο της πόλης που έχει αφήσει το αποτύπωμά του στη σύγχρονη ιστορία, κινούμενος με τη φορά του ρολογιού γύρω από το Μουσείο. Συλλέγοντας αφηγήσεις και ιστορίες από παλαιότερους συναδέλφους και ανακαλύψεις από τα 23 χρόνια που δουλεύω στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, οι οποίες σχετίζονται με αποτυπώματα άλλων προηγούμενων ανθρώπων, γενεών αλλά και επεισοδίων, αποπειράθηκα να τις βάλω σε μια σειρά ώστε να σωθεί ένα μικρό αποδεικτικό στοιχείο για το ότι δεν υπάρχει τόπος στον οποίο να μην έχει αφήσει το αποτύπωμά της η ιστορία -ειδικά αν πρόκειται για ένα τόσο κεντρικό σημείο της πόλης», δηλώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Δρ Κωνσταντίνος Πασχαλίδης. Ο αρχαιολόγος του Τμήματος Εκπαίδευσης, Επιμελητής Αρχαιοτήτων του ΕΑΜ θα πραγματοποιήσει απόψε, από τις 8.30 μμ. έως τις 10 μμ., μια περιήγηση με τίτλο «Ιστορικός περίπατος γύρω από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Το περιπετειώδες χρονικό δύο αιώνων σε ένα σημείο της πόλης». Η συνάντηση είναι στα σκαλιά του Μουσείου επί της οδού Πατησίων και η συμμετοχή ελεύθερη.
Ο ίδιος, όπως μας αφηγείται, αποφάσισε ότι όλα αρχίζουν (και τελειώνουν) με ένα αμπέλι. «Η παλαιότερη πληροφορία που έχουμε γι’ αυτόν τον τόπο της πόλης ήταν ότι εδώ ήταν το αμπέλι ενός Τούρκου -του τελευταίου Τούρκου κατόχου του οικοπέδου. Αυτός λοιπόν είχε το αμπελάκι του και όταν έφυγε με τους τελευταίους Οθωμανούς το 1833, το πούλησε στους Βαυαρούς στρατιώτες του Όθωνα και συγκεκριμένα στη Φρουρά των Αθηνών, επικεφαλής της οποίας ήταν ο Βαυαρός αξιωματικός Χριστόφορος Νέζερ. Οι Βαυαροί αυτοί στρατιώτες, που αναζητούσαν τόπο για να εγκατασταθούν, αγόρασαν με έρανο μεταξύ τους το οικόπεδο, που σήμερα καλύπτεται από το Πολυτεχνείο και το ΕΑΜ. Και δεν είναι τυχαίο που ήταν εδώ ένα όμορφο αμπελάκι, καθώς από εδώ περνά το ρέμα που κατεβαίνει από τα Τουρκοβούνια και κάνει εύφορη αυτή τη γη. Ο περίφημος Κυκλόβορος. Γι’ αυτό και -δική μας εκτίμηση είναι- ότι δεν περιμένει κανείς να βρει εδώ αρχαιότητες: Τα χωράφια και τα κομμάτια της γης δίπλα στο νερό είναι εύφορα, δεν τα χαραμίζει κανείς για να χτίσει. Τα έχει για να φυτεύει. Εδώ, λοιπόν, δίπλα από τον αμπελώνα κάθονταν οι Βαυαροί και έστησαν το πρώτο τους εντευκτήριο, που το ονόμασαν ‘Μικρά Γερμανία’. Γιατί, όπως έλεγαν, σε αυτό το μέρος, υπό τον αττικό ήλιο, μπορούσαν να παίζουν τα παιχνίδια -επιτραπέζια και αθλήματα -και να μυρίζουν τις συνταγές του τόπου τους με τα φαγητά που μαγείρευαν οι ίδιοι. Αργότερα, στα μέσα της δεκαετίας του 1840, τον χώρο αγόρασε ο Λεωνίδας Σμολένσκυ, υπουργός Στρατιωτικών επί Όθωνα. Ο Σμολένσκυ συνέχισε να λειτουργεί το εντευκτήριο ως εξοχικό κέντρο με το όνομα “Παυσίλυπον”, ενώ αργότερα η Ελένη Τοσίτσα, που αγόρασε αυτή τη γη, την δώρισε για να δημιουργηθούν το Πολυτεχνείο και το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, που θα έδιναν τα φώτα των εφηρμοσμένων τεχνών αλλά και των Καλών Τεχνών της αρχαιότητας στα παιδιά του έθνους. Η Τοσίτσα δεν είχε παιδιά και δεν ήταν εγγράμματη. Έδωσε όμως την περιουσία της για να μορφωθούν τα παιδιά του έθνους».
Η συνέχεια, ακόμα πιο περιπετειώδης, δεν χωρά σε λίγες γραμμές, ειδικά όταν ο χειμαρρώδης λόγος του συνομιλητή του ΑΠΕ-ΜΠΕ μάς ταξιδεύει ακόμα πιο κοντά στο σήμερα. Έτσι, όσοι τυχεροί παραβρεθούν στην περιήγηση, θα μάθουν μεταξύ πολλών άλλων γιατί τα εγκαίνια του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου δεν ήταν συμβατικά, ποια μυστικά κρύβει η Βασιλέως Ηρακλείου, γιατί η μαρμάρινη προτομή της ηρωίδας της Εθνικής Αντίστασης Λέλας Καραγιάννη δεν βρίσκεται στο σπίτι της στα Πατήσια, αλλά στην οδό Τοσίτσα, κοντά στον δρόμο που φέρει το όνομα της οργάνωσης της οποίας ήταν επικεφαλής, καθώς και για μια ακόμα μαρμάρινη επιγραφή που θυμίζει όχι μόνο τον πρώτο κάτοχο της πολυκατοικίας του Μεσοπολέμου, αλλά και μια από τις πιο αιματηρές διαδηλώσεις του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου τον Μάρτιο του 1943… Ο περίπατος «κλείνει» όπως περίπου άρχισε: με μια ακόμα ιστορία που επαναφέρει το αμπελάκι της εισαγωγής σε πιο σύγχρονες περιστάσεις!
Οι φάσεις της σελήνης στη ζωή των νεολιθικών κοινωνιών
Μια μικρή «γεύση» από την παρουσίασή της δίνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ και η Δρ Κάτια Μαντέλη, προϊσταμένη του Τμήματος Συλλογών Προϊστορικών, Αιγυπτιακών, Κυπριακών και Ανατολικών Αρχαιοτήτων του ΕΑΜ, που θα μιλήσει για τις «Φάσεις της σελήνης στη ζωή των νεολιθικών κοινωνιών». Στην περιήγηση, που θα διεξαχθεί στην Αίθουσα 5, ώρα 21:15 – 22:00, θα πάρουν μέρος 20 άτομα, με ελεύθερη συμμετοχή, κατόπιν τηλεφωνικής συνεννόησης (τηλ.: 213 214 4856).
«Με αφορμή τη σπουδαία Συλλογή Νεολιθικών Αρχαιοτήτων, κυρίως από τη Θεσσαλία, που το ΕΑΜ έχει από τις ανασκαφές του Χρήστου Τσούντα στους οικισμούς Σέσκλο και το Διμήνι, στις αρχές του 20ού αιώνα, και ξεκινώντας από τα γυναικεία πήλινα ειδώλια, θα μιλήσω για τη σχέση των νεολιθικών κοινωνιών με τις φάσεις της Σελήνης. Η Σελήνη ήταν ένα πρωταρχικό ουράνιο σώμα, βάσει του οποίου υπολόγιζαν τον χρόνο, την περιοδικότητα και την εναλλαγή των εποχών, καθορίζοντας έτσι την αγροτική ζωή. Γιατί, θυμίζουμε, πως βασική πρωτογενής οικονομία των νεολιθικών κοινωνιών ήταν η γεωργία και η κτηνοτροφία», αναφέρει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Κ. Μαντέλη.
Και συμπληρώνει: «Οι φάσεις της Σελήνης -βάσει των οποίων γίνονταν οι υπολογισμοί- διαδραμάτιζαν αυτό τον πρακτικό και σημαντικό για τη ζωή των κοινωνιών και την οικονομία τους ρόλο. Όμως, η παρατήρηση των κύκλων της φύσης και της συστηματικής καλλιέργειας της γης, που μπορούσες να τη μετρήσεις με βάση την περιοδικότητα της Σελήνης, προσδιόριζε και κάτι άλλο: τη λατρευτική και τελετουργική ζωή των νεολιθικών κοινωνιών. Δηλαδή, πέρα από το γεγονός ότι είχε μεγάλη σημασία το φως της Σελήνης τη νύχτα π.χ. για το κυνήγι, οι φάσεις της ήταν κι ένας συμπαντικός τρόπος να ρυθμίζει και να ελέγχει ο άνθρωπος τη ζωή και τη δράση του στο επίπεδο των συμβολισμών. Μπορούμε να φανταστούμε ότι οι νεολιθικές κοινωνίες θεωρούσαν τον Ήλιο και τη Σελήνη όχι μόνο ουράνια σώματα, αλλά και θεϊκές υπερβατικές οντότητες, ακριβώς γιατί είχαν αυτή τη μεγάλη επιρροή στην κανονικότητα της ζωής και της διαβίωσης τους».
Η Κ. Μαντέλη εξηγεί, επίσης, στο ΑΠΕ-ΜΠΕ τον συσχετισμό με τα θεσσαλικά νεολιθικά ειδώλια, πολλά από τα οποία απεικονίζουν γυναίκες σε εγκυμοσύνη. «Η έμμηνος ρύση της γυναίκας, που σχετίζεται με τη γονιμότητα, ταυτίζεται σχεδόν με τον σεληνιακό μήνα. Αυτό μας οδηγεί σε μια πανανθρώπινη και διαχρονική διάσταση, ειδικά σε μια εποχή, όπως η νεολιθική, όπου όλα ήταν επικεντρωμένα στην αναπαραγωγή και στη γονιμότητα, στοιχεία καίρια για την επιβίωση της κοινότητας, που ζούσε σε πολύ πιο αντίξοες συνθήκες από τις σημερινές. Η Σελήνη λοιπόν συνδέεται, μέσω των φάσεών της, με την έμμηνο ρύση, χωρίς την οποία η γυναίκα δεν είναι γόνιμη.
Τα γυναικεία νεολιθικά ειδώλια από τη Θεσσαλία (υπάρχουν και ανδρικά αλλά είναι πολύ λιγότερα), με την πολύ πλούσια τυπολογία τους, είναι πολύ χαρακτηριστικά ως προς αυτό. Επικεντρώνονται στη γυναίκα και στη ζωή της, μας δείχνουν όλες τις φάσεις της εγκυμοσύνης, της νεανικότητας στο σφριγηλό σώμα, αλλά και της πιο προχωρημένης ηλικίας με το πεσμένο στήθος. Και όλα αυτά είναι εμφανή γιατί έχουν πλαστεί φυσιοκρατικά, δηλαδή η απόδοση του σώματος δεν είναι αφηρημένη, αλλά αποδίδεται με λεπτομέρειες, που φανερώνουν την ηλικία, την κατάσταση εγκυμοσύνης, αλλά και το κοινωνικό κύρος, με τα στολίδια, την ενδυμασία και την κόμμωση», τονίζει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Κ. Μαντέλη.
Ιστορίες λάμψης και μυστηρίου
Η παρουσίαση του Κωνσταντίνου Νικολέντζου, προϊσταμένου της Διεύθυνσης Συλλογών και Εκθέσεων του ΕΑΜ, έχει τίτλο «Ιστορίες λάμψης και μυστηρίου στην Προϊστορία: Χρυσός και κεχριμπάρι αλλιώς». Θα πραγματοποιηθεί στις Αίθουσες 5 και 4, ώρα 20:00 – 21:00, με 20 συμμετέχοντες (τηλ.: 213 214 4856). «Η θεματική μου περιήγηση αφορά σε δύο πολύτιμα υλικά, που απαντούν στην Προϊστορική Ελλάδα: ο χρυσός και το κεχριμπάρι. Και τα δύο υλικά είναι εισαγμένα και τα δύο είναι εντυπωσιακά στην όψη αλλά και με ιδιαίτερες φυσικές ιδιότητες (λάμψη, μαγνητισμός). Και τα δύο υλικά συνδέονται με μύθους (χρυσόμαλλο δέρας, Φαέθων – Ήλιος). Και τα δύο υλικά βρίσκονται σε μεγάλες ποσότητες στους πρώιμους μυκηναϊκούς τάφους, ειδικά της ΝΔ Πελοποννήσου, ενώ το κεχριμπάρι απουσιάζει εμφατικά από τη μινωική Κρήτη, συσχετιζόμενο αποκλειστικά με έθιμα ταφής και θρησκευτικές δοξασίες των Μυκηναίων και όχι των μινωιτών», πληροφορεί το ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Κ. Νικολέντζος.
Και προσθέτει ως προς τις διαδρομές της παρουσίασης: «Η περιήγηση ξεκινά από τον χρυσό και μάλιστα από τα χρυσά κοσμήματα της Πολιόχνης (στη Λήμνο) και της Τροίας (ΒΔ Μ. Ασία – Τουρκία), δηλαδή σε δύο πρώιμα αστικά κέντρα της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού. Η ομοιότητα των κοσμημάτων, που προέρχονται από δύο διαφορετικές αλλά γειτονικές θέσεις, συνιστά ένα βασικό γνώρισμα του λεγόμενου Πολιτισμού του ΒΑ Αιγαίου. Ο επισκέπτης καλείται να αναρωτηθεί γιατί ο κάτοικος της Πολιόχνης αναγκάστηκε βεβιασμένα να κρύψει μέσα στα σπίτια του τα χρυσά κοσμήματα (σχηματίζοντας “θησαυρούς”), να θυμηθεί μύθους για τη μεταλλουργία στη Λήμνο και την Ανατολή και φυσικά να μάθει για την ανασκαφή της Τροίας από τον Σλήμαν, τον εντοπισμό του λεγόμενου Θησαυρού του Πριάμου και τη δραματική του τύχη στον 20ό αιώνα».
Επόμενος σταθμός είναι ο Ταφικός Κύκλος Α των Μυκηνών, «με τα εντυπωσιακά ευρήματα από χρυσό (νεκρικές προσωπίδες, κύπελλα, διαδήματα κλπ.), μαζί με τα πιο ταπεινά περιδέραια από κεχριμπάρι, που είχαν εισαχθεί πιθανότατα από τη Βαλτική υποδηλώνοντας το πολύπλοκο εμπορικό δίκτυο, το οποίο είχε διαμορφωθεί στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού», σημειώνει ο συνομιλητής του ΑΠΕ-ΜΠΕ, που κάνει την τελευταία στάση στην «προθήκη με τα ευρήματα από χρυσό και κεχριμπάρι από τους θολωτούς τάφους του Κακοβάτου στη νότια Ηλεία. Τι σημαίνει η ανεύρεση χρυσών κουκουβαγιών σε διάφορες θέσεις της ΝΔ Πελοποννήσου; Γιατί έχουν βρεθεί μέσα στους θολωτούς τάφους της ΝΔ Πελοποννήσου δεκάδες ή και εκατοντάδες ψήφοι κεχριμπαριού; Μερικά από τα ερωτήματα, που μαζί με τους επισκέπτες θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε», καταλήγει ο ίδιος στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Ελένη Μάρκου / ΑΠΕ ΜΠΕ