Η Ζάκυνθος υπό Γερμανική κατοχή στις 11 Σεπτεμβρίου 1943

Τα γεγονότα είναι γνωστά. Η Ιταλική επίθεση, που άρχισε στις 28 Οκτωβρίου 1940 στην Ελληνοαλβανική μεθόριο, αποκρούστηκε επιτυχώς από τον Ελληνικό στρατό, οποίος με την επιτυχημένη προέλασή του απώθησε τους Ιταλούς στο αλβανικό έδαφος.

Εκεί καθηλώθηκαν όλο το χειμώνα του 1941, προετοιμάζοντας την εαρινή επίθεση. Και αυτή η προσπάθεια απέτυχε. Η κατοχή της χώρας από τους Ιταλούς να συντελεστεί μόνο όταν ο ελληνικός στρατός ήρθε αντιμέτωπος με τη Βέρμαχτ. Η είσοδος των Ιταλών στην Ελλάδα έγινε από τη “πίσω πόρτα”!

Η κατάληψη της χώρας και ο διαμελισμός της σε ζώνες κυριαρχίας και ευθύνης έγινε με το ρυθμό που κανόνιζαν οι Γερμανοί και μετά από συνεχείς διαπραγματεύσεις και ανώτερες παρεμβάσεις. Η χώρα μοιράστηκε στους τρεις κυρίαρχους, με τους Ιταλούς να παίρνουν το 60% του εδάφους και ως ήταν αναμενόμενο τα Επτάνησα συμπεριελήφθησαν στην αποκλειστική ζώνη κατοχής τους. Στα σχέδια του Μουσολίνι ήταν η γέννηση μιας φασιστικής αυτοκρατορικής ενότητας στη Μεσόγειο, οργανωμένης γύρω από τη μεγάλη Ιταλία, η οποία θα συμπεριελάμβανε και τα Επτάνησα.

Ενώ η κατάληψη της Ελλάδας από τους Ιταλούς, μάλλον η παραλαβή της από τους Γερμανούς ήταν αργή, μόλις στις 25 Ιουνίου παρέλαβαν από τους Γερμανούς την Αθήνα, η προέλαση της μεραρχίας Acqui, η οποία κατέλαβε τα Επτάνησα ήταν γρήγορη! Στις 28 Απριλίου κατελήφθη η Κέρκυρα, αφού εγκαταλείφθηκαν οι σκέψεις αντίστασης από το 10ο Σύνταγμα Πεζικού που έδρευε εκεί, στις 30 Απριλίου κατελήφθη η Κεφαλονιά, ενώ ένα τάγμα μελανοχιτώνων στάλθηκε άρον – άρον στην Λευκάδα, γιατί υπήρχε φόβος μήπως φτάσουν εκεί πρώτοι οι Γερμανοί σύμμαχοι! Υποστηρίζεται ότι επιλέχθηκε η 1η Μαΐου για την κατάληψη της Ζακύνθου, ώστε να συμπέσει με τη ημερομηνία κατάληψης του νησιού από τους Βενετούς, την 1η Μαΐου 1485.

Στα Επτάνησα η είδηση για τη κατάρρευση του μετώπου δεν έφερε μόνο το τρόμο για τις επερχόμενες συμφορές της υποδούλωσης αλλά και το δικαιολογημένο φόβο για τη επιχειρούμενη προσάρτηση στη Ιταλία. Η Κέρκυρα είχε εμπειρίες από τις Ιταλικές επιδιώξεις από το 1923!

Εκεί υπήρξε η αφελής αντίληψη ότι η Γερμανία θα προστάτευε την ακεραιότητα της χώρας μας χάριν των «παλαιών δεσμών», του «ιπποτισμού» των Γερμανών και των «κοινών ιδανικών εις την παιδείαν», ερχόμενη σε αντίθεση με τη σύμμαχο της Ιταλία! Για αυτό καταβλήθηκαν προσπάθειες να παραδοθεί στους Γερμανούς. Σε ανώτερο μάλιστα επίπεδο ο στρατιωτικός διοικητής της Κέρκυρας συνταγματάρχης Πολύζος, παρά τη διαφωνία του νομάρχη Κέρκυρας Ευάγγελου Αβέρωφ, ήλθε σε επικοινωνία με τη Γερμανική Διοίκηση στη Πάτρα και τα Ιωάννινα προκειμένου να επιτύχει παράδοση του νησιού στους Γερμανούς.

Σε αυτό το κλίμα, όταν οι Ιταλοί έφτασαν σαν κατακτητές στη Ζάκυνθο, τη 1η Μαΐου, στο παλάτσο του Καίσαρα Ρώμα της «πλατείας ρούγας» που στέγαζε έως στο 1953 την νομαρχία, βρήκαν να τους περιμένουν οι αρχές του νησιού, ο Κεφαλλονίτης νομάρχης Πέτρος Μεταξάς και ο δήμαρχος Αναστάσιος Μερκάτης, έχοντας υψώσει την ελληνική και τη γερμανική σημαία! Μετά την υπογραφή του σχετικού πρωτοκόλλου παράδοσης του νησιού θα ακολουθήσει η υποστολή και των δυο σημαιών.

Οι προσδοκίες των Κερκυραϊκών και των Ζακυνθινών αρχών βέβαια δεν ευοδώθηκαν. Οι αποφάσεις είχαν ληφθεί και μάλιστα σε υψηλό επίπεδο. Καθ΄ όλη τη διάρκεια της Ιταλικής Κατοχής (1 Μαΐου 1941 – 11 Σεπτεμβρίου 1943) έως τη άνοιξη του 1943 δεν υπήρξε καμία Γερμανική παρουσία στο νησί. Μόνο τη 21η Μαΐου 1943 μια ολιγομελής ομάδα περίπου 15 αξιωματικών και στρατιωτών κατέφθασε με υδροπλάνο στο λιμάνι της Ζακύνθου και με τη συνδρομή των Ιταλών προωθήθηκε στις Βολίμες, όπου εγκατέστησε σταθμό ασυρμάτου και παρατηρητήριο. Προφανώς ήταν μέρος της προετοιμασίας για τις εξελίξεις που ακολούθησαν.

Στις 8 Σεπτεμβρίου του 1943 η Ιταλία συνθηκολόγησε και άλλαξε στρατόπεδο. Το γεγονός έγινε αμέσως γνωστό στη Ζάκυνθο, όπου στις 9 Σεπτεμβρίου χαιρετίστηκε με πανηγυρισμούς από τους Ιταλούς στρατιώτες τροφοδοτώντας τις ελπίδες για το τέλος του πολέμου και την επιστροφή τους στα σπίτια τους.

Το πρωί της ίδιας ημέρας εμφανίζονται στο λιμάνι δύο πλοία με γερμανικό στρατό και ζητούν άδεια να αποβιβαστούν. Το Ιταλική Διοίκηση του συντάγματος της μεραρχίας Piemonte με έδρα τη Πάτρα, το οποίο είχε αντικαταστήσει το τελευταίο χρόνο το 317ο σύνταγμα της μεραρχίας Acqui, η οποία δεν ξέρει σε ποια πλευρά του πολέμου βρίσκεται πλέον η χώρα της, συνεδριάζει στο «Δαμίρειο Μέγαρο», όπου στεγάζεται και αποφασίζει να μην επιτρέψει τη αποβίβαση.

Οι Γερμανοί επανέρχονται προφασιζόμενοι ότι θα παραμείνουν λίγες ημέρες «δια ξεκούρασιν»! Οι Ιταλοί τους πιστεύουν ή αναγκάζονται να τους πιστέψουν και δίνουν την άδεια για αποβίβαση. Οι μονάδες αποβιβάζονται με πλήρη οπλισμό, πυροβόλα, μοτοσυκλέτες κ.α. και στρατοπεδεύουν σε στρατιωτικό σχηματισμό στον κεντρικό λιμενοβραχίονα, στο χώρο της σημερινής στήλης των πεσόντων και στη πλατεία Σολωμού. Σε κατάλληλες θέσεις βρίσκεται ήδη από τη προηγουμένη ημέρα το γερμανικό απόσπασμα, το οποίο ήταν εγκαταστημένο στις Βολίμες, με πρόφαση τη μελέτη των οχυρώσεων του νησιού, έτοιμο για συμμετοχή σε ενδεχόμενη σύγκρουση.

Με τη ολοκλήρωση της αποβίβασης και της εκφόρτωσης του πολεμικού εξοπλισμού οι Ιταλοί δέχονται το πρώτο τελεσίγραφο για παράδοση εντός 3 ωρών! Οι διαπραγματεύσεις κράτησαν 3 ημέρες. Το ιταλικό επιτελείο προσπαθούσε να κερδίσει χρόνο και να λάβει εντολές από τη διοίκηση της μεραρχίας Acqui από τη Κεφαλονιά. Όμως μετά τη κατάρρευση στη ιταλική στρατιωτική ηγεσία επικρατούσε σύγχυση και διχοστασία. Να αντισταθούν ή να παραδοθούν στους έως χθες, συμμάχους τους;

Τα πράγματα αλλάζουν πολύ γρήγορα ειδικά σε καιρό πολέμου! Πριν ένα ακριβώς μήνα στις 12 Αύγουστου, ο ιταλός στρατιωτικός διοικητής συνταγματάρχης Ντομενικόνι με τη συνοδεία 3 γερμανών αξιωματικών, εξέτασε στο προαύλιο της εκκλησίας του Αγ. Διονυσίου, ένα μεγάλο κρατήρα που άνοιξε ο συμμαχικός βομβαρδισμός της προηγούμενης νύχτας! Τώρα βρίσκονται αντιμέτωποι, έτοιμοι για αναμέτρηση !

Ταυτόχρονα με τις διαπραγματεύσεις και τα συνεχή αιτήματα αναβολής, οι Ιταλοί συγκεντρώνουν δυνάμεις γύρω από το διοικητήριο προετοιμαζόμενοι και για σύγκρουση. Ο Άγγελος Ραζής στο βιβλίο του «Καλή σου νύχτα Νόνο» σημειώνει: «Ο στρατιωτικός διοικητής ήρθε σ’ επαφή με τις διοικήσεις των δυο οργανώσεων [ΕΑΜ – ΕΛΑΣ και «Εθνικό Κομιτάτο»]. Του δήλωσαν ότι θα βοηθήσουν για να χτυπηθούν οι Γερμανοί. Του ζήτησαν οπλισμό. Και οι δυο πλευρές έπαιζαν το παιχνίδι τους».

Φόβος και πανικός διακατέχει το ντόπιο πληθυσμό για το ενδεχόμενο πολεμικής σύγκρουσης και καταστροφής της πόλης. Έντρομος εγκαταλείπει τη πόλη προς τη εξοχή και επιστρέφει σε κάθε παράταση της διαπραγμάτευσης. Τελικά το μεσημέρι στις 11ης Σεπτεμβρίου, οι Ιταλοί κάτω από την απειλή πολεμικής σύρραξης, παραδόθηκαν στους πρώην συμμάχους τους Γερμανούς. Στη λήψη αυτής της δύσκολης απόφασης συνέβαλε και ο πανικός που σκόρπισε ο δαιμονιώδης ήχος των γερμανικών αεροπλάνων καθέτου εφορμήσεως, των γνωστών ως «στούκας», που κατατρομοκράτησαν τους λαούς της Ευρώπης και μόνο με την ήχο των κινητήρων τους. Ευτυχώς για πρώτη και τελευταία φορά ακουστήκαν στη Ζάκυνθο το μεσημέρι τις 11ης Σεπτεμβρίου!

Η απόφαση παράδοσης δεν υπήρξε ούτε εύκολη ούτε ομόφωνη για τη ιταλική διοίκηση. Ο στρατιωτικός διοικητής συνταγματάρχης Ντομενικόνι μαζί με άλλους από το επιτελείο του, διαφωνώντας καταφεύγει με αυτοκίνητο στη Βολίμα και από εκεί στη Κεφαλονιά, όπου θα συναντήσει το πεπρωμένο του, τις κάνες του γερμανικού αποσπάσματος λίγες ημέρες αργότερα! Οι ιταλικές μονάδες μετά τη παράδοση τους επιβιβάζονται στα πλοία που βρίσκονται ακόμα αγκυροβολημένα στο λιμάνι και παίρνουν το δρόμο της αιχμαλωσίας. Ευτυχώς στη Ζάκυνθο δεν συνέβησαν δραματικά γεγονότα, όπως στη Κεφαλονιά με τη εξολόθρευση της μεραρχίας Aqui, που θα οδηγούσαν και στη ολοκληρωτική καταστροφή της πόλης.

«Η ιταλική φρουρά προτιθεμένη κατ’ αρχάς ν’ αντιστή, ουδεμίαν αντέταξε επίθεσιν, παρεδόθη δε η νήσος διά πρωτοκόλλου. Η όλη γερμανική φρουρά ανήρχετο εις δισχιλίους περίπου» θα σημειώσει ο Λεωνιδας Χ. Ζώης, στο βιβλίο του «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΖΑΚΥΝΘΟΥ».Ο συνήθως καλά πληροφορημένος Θέμης Μαρίνος στο βιβλίο του «ΜΥΣΤΙΚΗ ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΣΤΟ ΙΟΝΙΟ (1944)» δίνει επί πλέον πληροφορίες: «Η στρατιωτική Ιταλική φρουρά της Ζακύνθου η οποία ανερχόταν σε 12.000 άνδρες της Μεραρχίας Acqui [ο αριθμός ελέγχεται ως υπερβολικός. Στη Ζάκυνθο παραδόθηκαν 4.250 Ιταλοί] παρεδόθη αναίμακτα».

Οι Γερμανοί, με διοικητή τον λοχαγό Alfrεd Lit (Άλφρεντ Λιτ), τους μετέφεραν στη Πελοπόννησο πλην μιας διλοχίας του 24ου Συντάγματος Πυροβολικού περί τους 350 άνδρες, οι οποίοι δήλωσαν αφοσίωση στον Μουσολίνι και ορκίστηκαν πίστη και υπακοή στον Χίτλερ. Η ορκωμοσία τους έγινε σε επίσημη τελετή στη πλατεία Σολωμού τέλη Σεπτεμβρίου». Οι Ιταλοί χρησιμοποιήθηκαν σε βοηθητικές υπηρεσίες, στα πυροβολεία, στις μεταφορές, επισκευές υλικού κ.α., ήταν άοπλοι, δεν αποτέλεσαν κύρια στρατιωτική δύναμη δράσης. Με την γερμανική αποχώρηση αφέθηκαν στη τύχη τους, στα χέρια των Συμμάχων.

Από τη επομένη άρχισε η εγκατάσταση, η εδραίωση του νέου καθεστώτος κατοχής και η εμφάνιση των προθέσεων του. Στο μουσείο Εθνικής Αντίστασης και Κατοχής Ζακύνθου σώζεται η γερμανική διακήρυξη που κυκλοφόρησε στις 15 Σεπτεμβρίου, η οποία εμφανίζει τις προθέσεις της νέας αρχής κατοχής. Καταγράφοντας με το γνωστό ναζιστικό ύφος τις απαγορεύσεις όπως: «Όλος αστικός ο πληθυσμός είναι υποχρεωμένος να μένει εν ταις κατοικίαις του από των 19 μέχρι των 6 ωρών» ή «απαγορεύεται να κλειδώνουν τας θύρας και να ευρίσκονται επί των στεγών και επί των εξωστών» προειδοποιεί «η παράβασις τούτων των διαταγών τιμωρούνται δια της ποινής του θανάτου άνευ αναβολής».

Ο άτυχος Διονύσιος Δημ. Ζούγρας από το Μουζάκι δεν διάβασε καλά τη προκήρυξη, ούτε γνώριζε τη συνέπεια λόγων και πράξεων των νέων κατακτητών! Συνελήφθη να οπλοφορεί στη πλατεία του Αγ. Παύλου και εκτελέστηκε στο χώρο πίσω από το σημερινό Πνευματικό Κέντρο χωρίς άλλη διαδικασία, «άνευ αναβολής»! Είναι το πρώτο θύμα, δυστυχώς θα ακολουθήσουν πολλά ακόμη στο ένα χρόνο της γερμανικής κατοχής.

Η διακήρυξη απευθύνεται «εν συμπάση τη Πελοποννήσω και εν ταις Νήσαις της Κεφαλληνίας, της Ζακύνθου και της Κυθήρας (sik)….» Είναι φανερό από τη πρώτη στιγμή ότι με τη γερμανική κατοχή η ιταλική πολιτική αποκοπής και προσάρτησης των νησιών εγκαταλείπεται, τα νησιά επανενώνονται με την υπόλοιπη χώρα, η ελληνική σημαία επανυψώνεται στη Νομαρχία, αποκαθίστανται οι επικοινωνίες και οι μεταφορές και σταδιακά εγκαθίστανται οι ελληνικές αρχές.

Η εγκατάσταση της Γερμανικής Διοίκησης υπό το λοχαγό Alfrεd Lit [αργότερα θα αντικατασταθεί από το ταγματάρχη Kroussard] αρχικά έγινε στο «Δαμίρειο Μέγαρο», το οποίο χρησιμοποιούσε και η Ιταλική Διοίκηση, ακολούθως στεγάστηκε στο «Μέγαρον της Τραπέζης Αθηνών» επί της πλατείας Σολωμού για να καταλήξει στο επιταγμένο σπίτι του καθηγητή Νικολάου Λευτάκη. Παράλληλα λύνει με τον τρόπο που ξέρουν οι ναζί κατακτητές τα προβλήματα εφοδιασμού, και εξοπλισμού σε έπιπλα και σκεύη!

Ο πρώτος δημόσιος υπάλληλος που εμφανίζεται στο νησί στις αρχές Νοεμβρίου ως Διευθυντής της Νομαρχίας Σπύρος Δεληνίκος εκτελεί συγχρόνως και χρέη νομάρχη [παρέμεινε στη Ζάκυνθο πολύ λίγο έως τις 13-1-1944]. Παρά τα κολοσσιαία προβλήματα που έχει να αντιμετωπίσει: επισιτιστική κρίση, λιμός κυρίως για τους δημοσίους υπαλλήλους, έλλειψη νομίσματος (κυκλοφορεί ακόμη η Ιονική δραχμή των Ιταλών), πλήρης αποδιοργάνωση του κρατικού μηχανισμού καλείται από τη γερμανική διοίκηση να εξυπηρετήσει κατά προτεραιότητα τις ανάγκες της.

Η γερμανική διοίκηση έχει δημιουργήσει σύστημα πληρωμών των προμηθειών και των αναγκών της, συστήνοντας τη Επιτροπή Προμηθειών Αρχών Κατοχής ( Ε.Π.Α.Κ) και στέλνει το λογαριασμό στο «ενταύθα Δημόσιον Ταμείον για την πληρωμήν των δικαιούχων , …. εντός της πρωίας της αύριον»! Ο νομαρχεύων Σπυρ. Δεληνίκος, στο ντοκουμέντο που παρατίθεται,

[ Εικόνα 1]

καλεί το διευθυντή του Δημοσίου Ταμείου να εκτελέσει την εντολή της «ενταύθα Γερμανικής Διοικήσεως», να καταβάλει δηλαδή 916.200 δρχ. «ίνα πληρώση τας ανωτέρω ενταλθείσας δαπάνας παρά των ενταύθα Γερμανικών Αρχών και προ της διαβιβασθείσης σχετικής πιστώσεως παρά του Υπουργείου Οικονομικών»!

Στη κάλυψη των αναγκών της Γερμανικής Διοίκησης και τη άνετη λειτουργία της συνέβαλε με τις μικρές του δυνάμεις και ο συνεπώνυμος Διονύσιος Πομόνης όταν στις 3 Δεκεμβρίου 1943 παρέδωσε, παρά τη θέληση του βέβαια, 3 καρέκλες στην ΕΠΑΚ, έπιπλα καθόλου ευκαταφρόνητα εκείνη τη περίοδο.

[Εικόνα 2].

Δεν ξέρουμε εάν και κατά πόσο αποζημιώθηκε και σε ποιο νόμισμα πληρώθηκε. Στις καταργημένες Ιονικές δραχμές ή στις πληθωριστικές ελληνικές; Εάν ακόμα εκκρεμεί η χρέωση ας συμπεριληφθεί και αυτή στις αναμενόμενες Γερμανικές αποζημιώσεις!

Διονύσης Παν. Πομόνης

ΠΗΓΕΣ

• ^{ΘΕΜΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ «ΜΥΣΤΙΚΗ ΑΠΟΣΤΟΛΗ
  ΣΤΟ ΙΟΝΙΟ (1944) ΚΩΔΙΚΟΣ “DASTARD”, ΙΚΑΡΟΣ 2013}
• ^{ΔΙΟΝ. Χ. ΣΤΡΑΒΟΛΕΜΟΥ «Η ΖΑΚΥΝΘΟΣ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ
  ΤΗΣ ΣΚΛΑΒΙΑΣ», Τυπογραφείον: Φ. Κοντόγεωργα,
  Ζάκυνθος, Απρίλιος, 1948}
• ^{Νιόνιος Μελίτας «Μικρές ιστορίες από τη
  κατεχόμενη ΖΑΚΥΝΘΟ» (1941/1944), Εκδόσεις
  «ΝΕΑ ΓΡΑΜΜΗ» Ζάκυνθος, 1996}
• ^{ΛΕΩΝΙΔΑΣ Χ. ΖΩΗΣ, «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΖΑΚΥΝΘΟΥ»,
  ΑΘΗΝΑΙ 1955}
• ^{Κώστα Δαφνή : ΧΡΟΝΙΑ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ ΚΑΤΟΧΗΣ,
  ΚΕΡΚΥΡΑ 1966}
• ^{Σπύρος Ιωνάς : ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΙΤΑΛΙΚΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ ,
  Αυτοέκδοση, Ρώμη 2021}
• ^{Άγγελος Ραζής: «Καλή σου νύχτα Νόνο»,
  Αθήνα, ΝΕΦΕΛΗ 2002
  8.ΓΑΚ – Νομού Ζακύνθου, Φάκελος Κατοχή}